FALLIN SPÝTAN

Sá heljarkraftur, sem skolaði litlum bláþörungi á land, er víða úti í villtri náttúru greyptur í lifenda líki. Tígurinn er styrk skepna svo dæmi sé tekið, með ófrýnilegan skolt, þófamjúkur, hefur slóttugt auga og með prúðan feld, hreinustu konungsgersemi.

STERKUR vindur blæs mönnum um æðar, skyldleikinn við jörðina, okkur í blóð borinn ymur í eyrum, bergmálar, kveður við raust.

Eitt sinn lá grænþörungur í fjólubláu trafi millum gljúpra steina utan við fjöruborðið og hlustaði á gjálfrið í öldunni. Síðan er langt um liðið. Sólin steyptist yfir jörðina. Sjórinn reri öllu lífi í víðu fangi sínu.

Hefur þörunginn litla órað fyrir því dýpi, sem tónsproti Debussys, Mozarts, Bachs og fleiri meistara stóð á í þá daga? Þessi grænþörungur hafði blítt hjartalag, músíkalskastur allra þörunga í átthögum sínum og víst undi hann sæll. Forfeður hans höfðu numið þar staðar, sem ljós brotnaði hvað fegurst í víðri veröld. Glitrandi bjargið söng í hæðir kynslóð af kynslóð, fyrirheitin greyptust fast í lífrænan vefinn. Gleðin hófst til vegs. (1)

Einn daginn bylti sjórinn sér og ólmaðist og þörungnum skolaði á land í brimgarðinum. Andlátsorð liðu ónumin út í bláinn. Enduróminn má nema í þeim tregafullu tónum, og mannseyrað villist vart á. Jarðvegur samkenndar og píslarvættis lá undirbúinn í þvísa Ginnungagapi, og upp yfir hæstu brúnir. Þörungurinn streittist í öldurótinu, en drunurnar rúmuðust ekki í litlum líkama hans; hann lá á úthverfunni í steikjandi sólskini á þurru landi, hvítur nár. (2)

Stjarna fellur með neistaflugi af himni, eldingu lýstur niður, hughrif sveima og berg molnar. Í Ginnungagapi hafði tendrast nýr logi, sem brann af elju bæði og áfergju. (3)

Dauðann bar að garði hjá kvæðamönnum á sögueynni í norðurhöfum. Merlandi glóðin hafði þegar hér greinir tekið á sig fjölskrúðugt mót. Margt var haft á orði og ýmislegt um hönd til að styggja ekki jötna í norðurvegi. En fátt dugði. Orðtakið "líf er eftir þetta líf" hefur lengi verið bundið í minni ísl. þjóðar ódæði, aftöku Jóns biskups Arasonar og sona hans og ugglaust í vitund margra huggunarorð, en ekki styggjandi fortölur uppreisnarklerks mitt í hita leiks. In manus tuas domine commendo spiritum meum. Jón biskup Arason á Hólum var tekinn af lífi án dóms og laga ásamt tveimur sonum sínum suður í Skálholti 7. nóvember 1550. Íslenskri tungu var þar með borgið, svo hátt var reitt til höggs. (4)

Skapanorn situr í austurvegi lítur í gaupnir sér og fitjar þegjandalega band í vef. Þeir Eysteinn og Atli höfðu glímt á Þingvöllum 1527.

Af þörungnum er það að segja, að hann liðaðist sundur í lífræn brot. Og tímar liðu áður en vefir hjarðdýra og rándýra hefðu þau í merg og beinum.

Þegar maðurinn er að taka á sig mynd í kviði áa sinna mótaðist hann í samstæðri hjörð á iðagrænum völlum. Með tíð og tíma, þegar dýrið hefur snúist til manns, fylgir maðurinn hjörðunum með blóðbragð í munni, stígur fjaðurmagnaðan dans og sækir í þær lífsbjörgina. Mennirnir lærðu í þrautum sínum af dýrunum að umgangast hver annan. Því er ekki hægt að gleyma. (5)

Harðni á dalnum dreifa dýrin sér, leita víðar. Grasbítar hafa ekki upp til hópa lært að leggjast á forðann og halda honum fyrir öðrum eða útdeila eftir þörfum en hljóta alltaf, þrátt fyrir augngotur og pústra að vera velkomnir heim á stekkinn, svo lengi sem eitthvað er til skiptanna. Glóðin merlar, tindrar skín. (6)

Sá heljarkraftur, sem skolaði litlum bláþörungi á land, er víða úti í villtri náttúru greyptur í lifenda líki. Tígurinn hefur svo dæmi sé tekið slóttugt auga og er styrk skepna með prúðan feld, hreinustu konungsgersemi. Öllum stendur ógn af glirnum hans og beittri kló.

Styrkur hjarðdýranna kemur ekki ungviði einungis til góða, heldur öllum, sem höllum fæti standa. Frísk dýr fórna sér hiklaust fyrir hin, ánægjuhrollinn, vonina, kætina eða kæra sig kollótt. Erfðasyndin er gömul, píslavættið staðreynd. Djúp tilfinninganna hefur víkkað, en öðlast fyrst sína vídd, þegar tungumálið, greypt í erfðavísana hefur vakið vitundina til lífs. Mennsk vitund er fyrir margra hluta sakir alveg einstök, tekur jafnt til þess sem var og þrengstu viðja, er, verða mun og hefur orðið, er tveggja heima. Náttúran erfiðar við að brjóta niður lífræn efnin til uppbyggingar og vaxtar. Jafnræði ríkir í þolgæðinu.

Mennirnir lærðu bæði af sjálfum sér og frændum sínum í skóginum að tína ýmis fræ. Endurtekning veldur, að korn spratt í áningastað við fætur þeirra og skör. Trúin á kraftaverkið fær sína eldskírn. Dreypifórn litar þurran svörð. Akörn skjóta öngum, festa rætur og stinga upp sprotum í leysingum á vori. (7)

Reynsla bláþörungsins smáa liggur fólgin í erfðaefnum Veglágs vinar okkar, sem tekið hefur sér bólfestu í klettaskúta út með sjó. Guðmundur biskup góði er í óða önn að vígja björg og brunna. Bjargfuglinn verður að sjá af bústnum eggjum í loðna loppu hellisbúans. Einhvers staðar verða vondir að vera var óskin fórn.

Veglágur stakkst um táberg sín, grasmaðkur spratt úr nefi ritu. Leitað er gryfju spilliefna til félaga í neistaflug og glymjanda, sem helgast af taktföstum slögum stríðandi lífs. Maðurinn heyr sitt stríð við náttúruna. En hvort það er skilyrt vitund um skapara, sem setur öllu vissar skorður, eða trúin á fídonsafl óbrigðular rökvísi, sem með tíð og tíma brjálar og upplitar allt mat manna á raunveruleikanum spyr sá, sem ekki veit? (8)

Beður bláþörungs er smár hjá öldubrjótnum karga. En Veglágur hefur skjól. Líkaminn, brjóstholið, maginn, hryggurinn, höfuðið, mjaðmagrindin eru við að bresta yfir nokkrum gulleitum stráum. Í golunni þýtur. Brimið sverfur innan þröngar æðar af afli, sem nægir til að brjóta löndin undir, hremma allt sem fyrir er, leigur og garða.

Hrafninn flýgur um aftaninn. Hann gáir á klukkuna. Eðlur fornaldar hníga í djúpið, hreyflar þrýstiloftsvélar ryðja böldnum skýjabólstrum út yfir grýtta jörð. Veglágur stynur undan eigin þunga, laus undan þrotlausri spurn. (9)

Laufblað dokar við í loftinu og líkt og litast um áður en það fellur til jarðar. Kona skýtur öllum öngum upp úr rúsínubing, óráðin hvort heldur í sjáfheldu eða gildru, telur sér hvaðeina frjálst. Í henni gangi hlutirnir upp, órar deyjandi fósturs, tinandi gamalmenna hvort heldur hún er stödd inná eða utan mæra rómantískra hillinga. Hún er lostinn og lífsnautnin frjóa, blómi villtrar náttúru þiggur allt af sjálfri sér, yfirskyggir allt, umkringd óðum skýjaglópum. Er þeim staður vís á himnum, sem lítt eru uppnæmir fyrir hinu, sem þreyr þorran og góuna niður við jörð? Hún er kona jafnréttissinnuð og viss í sinni sök, veit sem er að langflestar tækniuppfinningar og vísindauppgötvanir hafa sprottið vígreifar úr höfði karla líkt og meygyðjan úr höfði Seifs. Aðaltryllitækið, íturvaxinn líkaminn, sem gæskuríkur skaparinn færði konuna í, það mótorverk, sem hvað harðasta keppni veitir meintum ofjarli og dára, mun þó verða fyrr eða síðar að lúta í duftið undir styrkri klásúlu líkt og eljarinn og oflátinn og við svo búið rísa í auðmýkt, hólpin og sigri-hrósandi. En vogun vinnur, vogun tapar og enn er tími til stefnu að standa óspilltri náttúrunni snúning. Lykillinn situr fastur í skránni. (10)

Birtu slær af skörðum mána um loftlúgu í heyhlöðu upp til sveita. Suðræn aldin lita hraustlegt útlit konu, sem fagnar með andköfum þegar pyngja bónda hennar hvolfist í kjöltu henni. Máríuerla flýgur inn um gaflhlaðið. Sólin slær glóð sinni á glitrandi dögg. Stráin lúta fram af hlöðuveggnum. Heyra má hvar kýr hnoða bás sinn. Bóndi og húsfreyja ganga saman úr fjósi. Þau horfa til hafs. Hún gengur vaggandi í lendum til bæjar með mjólk í skjólu. Hann spýtir úr nös, leggur ljá við öxl og reikar suður traðir á eftir kúnum. Nýr dagur við sjónarrönd. Lítill boli liggur í fjósi á fiskimjölspoka merktum SÍS. Ein kýrin baular og fylgir hinum kúnum með ólund. Bóndi stuggar þeim suður yfir, fetar slóð sína, uns kemur í slægjuna, grípur brýni úr buxnavasa og lítur í vestrinu að dregið hefur bliku á loft. Hversdagsannir, dagur í föstum skorðum. (11)

Syngur mófuglinn óðinn um kreppta hnefann, þegar hann þenur sitt brjóst og sperrir stél? Ljárinn hvín í votu grasi. Hundur liggur fram á lappir sér, stúrinn á svip en ögn kankvíslegur. (12)

Hernámsandstæðingar boða til funda, hver veit hvar, á næstu grösum? Á hvaða öld kom plógurinn fram, aktygin, vatnsmyllan, skeifan, sáðskiptin, belgjurtirnar, ístaðið og vindmyllan? Hvað með gufuvélina, túrbínuna, hryggdýrin og genin, hvað með rá og reiða og tölvuna? Batteríið hans Vilmundar, undirsátalýðræðið, hefur leitt út í málbein manna oní miðbæ Reykjavíkur. Friðsamasta fólk er að vígbúast og skráir heit sín öll á ferskan börk í garði nágrannanna.

Ljón í Afríku skimar út í náttmyrkrið. Heyra má hvar hýenur skríkja. Þær eru á leið í hóf. Hjarðir fíla troða sinn vanagang en feigar beint í flasið á helgrímu rauðri inn um dauðans dyr. Hvaða hvatir búa að baki þeim hraksmánarlegu lokum? Voldugir geta þeir talist, sem stýra eftirspurn á lífi og limum jafn tígulegra gripa. Grösum ofbjóða hræin, sölna drúpandi höfði. Hvað mennina varðar, gildir auga fyrir auga? Valda örlög marghleypunnar, sem státar drýldin af sínum fingurtama gikki? Enginn botnar neitt í neinu, síst sá, sem liggur fram á borð í niðurgrafinni knæpu suður í Buenos Aires.

Á Íslandi hvílir skapþungi í fjöllum. Jöklar og eldfjöll brosa við nýræktun bænda, horfa til hafs. Bátpungar vagga á öldu. Kannski eru þeir að fá 'ann. Upp til landsins raða kindur sér á garða, líf kynslóðanna bundið í bagga inn í hlöðu. Menn eru hættir að treysta á vetrarbeitina. Vindur hvín í rofabarði og líkir eftir rokum lifandi náttúru um fengitímann. Bóndi kemur af beitarhúsi og ekki að spyrja að, rjóður í vöngum eins og nýútsprunginn skafl á heiðu hveli. Tíminn stendur kyrr í púpu niður við læk. (13)

Veglágur liggur horfinn sjónum, fallinn fram á völlinn. Þeir, sem heyja í úteyjum, þekkja lífsbjörgina líkt og önnur álitamál. Hugsun án orða er andvana fædd og hljóðin, allsráðandi. Hvað kemur í staðinn, hugrekki, auðsveipni, lítilþægni? Eru stökkbreytingar í vændum, hrun ónæmiskerfa, stóráföll? Reipin hanga upp í krónni, Veglágur sá, er í hamrinum lá í skjóli bláþörunga.

Stiklur

1 Darwin/Snorri

2 Exodus/Mendel

3 Spencer

4 Kronos, Ari, hafa ber það, sem sannara reynist.

5 Darwin/Huxley

6 Kropotkin

7 Joseph de Maistre

8 Utopian og Sancho Panza

9 Odysseifur/Polyfemos

10 Chaplin, Schiller replikka

11 Arcadia Sæludalur

12 Mildin/Diabolus

13 Skáld-Sveinn

AF ÞÖRUNGNUM er það að segja, að hann liðaðist sundur í lífræn brot. Og tímar liðu áður en vefir hjarðdýra og rándýra hefðu þau í merg og beinum.