Úrkula vonar

  Óskhyggja, skynsemi, aukin trúgirni, bundin hugmyndafræði; óskhyggja, að Eyjólfur hresstist, trúgirni um Kína Maós, Sovét Leníns, um Þjófrelsishreyfingu Suður-Víetnams. Löngu bókfærð rolla! Ættjarðarást, land þjóð og tunga, ást á skáldskap og sögu höfðu vinstrivillingar ærið og nóg af, en nú á nýrri öld gegnir öðru. Hvað sjá þeir í fólki af ólíku þjóðarbroti? Froðufellandi umpólun undanvillinganna er staðreynd, debet, kredit glópagull. Er betra að veifa römgu tré en öngvu?

Með allt niðrum sig og í nafni mannréttinda flíka þeir berskjaldaðir lengst úti á hægrivængnum gengdarlausum fóstureyðingum og kynhverfu allt hvað af tekur. Ó þér unglingafjöld, til þess eru vítin að tilkeyra þau. Sá er vinur er til vamms segir. Rúm, tími, aðstæður, metnaður, miðja, jaðar. Veruleiki handan raunveruleikans er hver? Kínasérfræðingurinn Pierre Ryckmanns, höfundarnafn Simon Leys:  The Hall of Uslessness. Collected Essays. New York Review. Classics. Ágústhefti 2013

88% + misvel tilkeyrð veila og allir þekkja!

   Að samtökin 78 líti sjálfsgaganrýnum augum í eigin rann ætti vart að þurfa að æsa upp öfga, fordóma og mannúðarleysi eða hvað? Ungviði á gelgjuskeiði á sinn óskoraðan rétt hjá foreldrum sínum, uppalendum, eldri kynslóð, án tillits til tíðaranda, að ekki sé alið jafnt og þétt á almennri kynhverfu hjá misþroska unglingum og almenningi öllum.
Eftir að Alþingi samþykkti „barnalánsbálk” kynhverfra færist sú tíð óðum nær, að ungviðið nái gelgjuskeiði. Mun sá hópur e.t.v. í fyllingu tímans, eða hluti hans a.m.k. birtast á eintrjáningum með æði þungar ásakanir á hendur því vanhaldna og hraða samfélagi, sem virðir tilfinningar barna og unglinga lítils. Þessir kunna að verða fáir, en eftir því harðmúlaðri, ekki skítsó en tilfinningalega brogaðir, gramir, grimmir. Bíða þeirra tiltækt lið á heilbrigðisstofnunum? Og hvað með samtökin 78? Verður þessum lögum hugsanlega hnekkt í fyllingu tímans, í upplýsingasamfélaginu, eða bætist aðeins lítilsháttar í volkið, að ósekju, skeytingarlítilla. Laissez-faire, almennt frelsi.
Er samkynhneigð samkvæmt nýjustu kokkabókum jafn eðlileg og náttúrleg og gagnkynhneigð; skápur? Er gagnkynhneigð jafn náttúruleg og samkynhneigð? Má búast við samkynhneigðum út úr skápnum, þeir gangist við gagnkynhneigð sínni. Sama er hvernig samkynhneigðir ólmast og láta, þeim er af náttúrulegum ástæðum meinaður getnaður. Og verður alltaf. Þess vegna er talað um kynvillu, en ekki samhverfu, pervisjón. Rökleikni, rökvísi, krossferill. 

Miðja út í jaðri

  Miðja, sem hverfist um sig sjálfa, er hvar á vegi stödd? Rúm og tími, aðstæður og metnaður, dyggðir, lestir, karakter og karríer koma við sögu. Hvenær lendir miðja út í jaðri? Þegar hún hverfist um sjálfa sig, og rekst þá e.t.v. á sína líka.

Hetjur Hómers, sem Sókrates Platóns leysti af hólmi. Spámenn Gamla testamentisins og Kristur, Páll postuli og Ágústínus í Hippó, sem hnaut um frjálsan vilja: að vita hvað er rétt en gera samt þveröfugt. Hver var frjáls og upplýstur vilji Sókratesar og postulinn Páll þekkti? Ef þú veist hvað er rétt, þá gerir þú, undanbragðalaust, það rétta. Jaðrar að segja má við nýja skóflustungu.

Neytendur 365 miðla og fjölmiðlanna! Óglöggt er hver dregur dám af öðrum í skollaleik, hvernig í pottinn er búið, og af hvaða völdum. Skólakerfið, atvinnulífið, fjölmiðlar, allt markar sinn svip, en afmáir líka afgerandi drætti, sem reynist margnum til vansa, útþynnir lapþunnt, af því að það svínvirkar á markhópinn, pöpulinn. Sækjast sér um líkir, fjársveltir, í miðju og út á jaðri, öfundarlausir?

... til efs / fjallgrimm vissa

 Er hér ennþá frítt um föng
flögra að huldur rjóðar
hemuð spor und líkaböng
hver í annan hnjóðar.
 

Greinargerð um kennslubækur í Íslandssögu og mannkynssögu í íslenska skólakerfinu

Unnið 1993-1994 Viðbót: Endurreisn Alþingis og Þjóðfundurinn Aðalgeir Kristjánsson. Sögufélag-Reykjavík 1993Unnið 1993-1994 Viðbót: Endurreisn Alþingis og Þjóðfundurinn Aðalgeir Kristjánsson. Sögufélag-Reykjavík 1993

Ísland og Grænland byggðust norrænum mönnum í lok ármiðalda. Talið er að árferði frá því um 700 og allt fram undir 1300 hafi einkennst af hlýju veðurfari um norðanverða Evrópu. Loftslag var þurrara og mildara en áður, og fólki fjölgaði. Ýmis jaðarsvæði urðu byggileg og byggðin þandist út. Siglingaleiðin til Grænlands varð fær vegna minni ísalaga og kornyrkja var stunduð hér á landi þessar aldir. Byggð jaðarsvæða norðurslóða byggðist á fóðuröflun og búfjárhaldi, jarðrækt og úrvinnslu úr afurðum búfjárins, ullarvinnu, vefnaði og veiðiskap. Hitastigið skipti öllu máli. Ef hitastigið lækkaði svo að fóðuröflun og búfjárhald yrði ekki stundað, og samgöngur við umheiminn tepptust, hrundi það lífsform, lífshættir og menningarhefðir, sem aðgreindi siðmenningu frá hálfsiðun. Byggð norrænna manna á Grænlandi hvarf, kuldar, samgönguleysi og afsiðun, ásamt farsóttum eða útþurrkun hafa e.t.v. valdið því eða þá brottflutningur. En meginástæðan var aukin kuldaveðrátta og samgönguleysi við skyld menningarsvæði. Hér á landi varð byggðinni hætt með kólnandi veðráttu. Ísalög urðu aldrei slík, að ísar tepptu samgöngur til langframa. Í þrjár aldir frá 17. öld og fram undir aldamótin 1900 var byggð hér á landi í hættu vegna kólnandi veðurfars, en hlé gáfust sem tryggðu áframhaldandi byggð og veiðiskapur, selur og hvalur, fugl og egg ásamt sölum og fjallagrösum tryggðu lágmarksafkomu. En þótt þjóðin skrimti þá var mannfellir regla í hörðu árferði. Auk kuldans bættust ofan á eldgos og gróðureyðing svo oft virtist landið ekki byggilegt. Framleiðslan hér á landi var framleiðsla hráefnis, matvæla og ullar- og skinnavara. Útflutningur og innflutningur nauðsynja var ekki í höndum landsmanna. Arðurinn af verslun rann út úr landinu. Þjóðin var fámenn og arður af landbúnaði mjög takmarkaður og af veiðiskap misjafn. Þegar bryddað var upp á því að Íslendingar tækju þátt í versluninni, var því hafnað sökum fátæktar. Búauðgisstefnan tekur að hafa áhrif í Danmörku upp úr miðri 18. öld, eins og viðar á meginlandinu og þeirra áhrifa gætti hér á landi í ýmsum stjórnarafskiptum, útgáfu búfræðirita og verðlaunaveitingum fyrir garðhleðslur o.s.frv. Náttúruhamfarir á síðari hluta aldarinnar heftu frekari framkvæmdir. Afnám einokunarinnar varð til þess að verslunareigendur gátu stundað útgerð og útflutning fisks á erlenda markaði og það kom upp vísir að útgerðarverslunarstétt hér á landi. Það var lagður grundvöllurinn að fjármagnsmyndun innanlands með aukinni útgerð á 19. öld. Aðalgeir Kristjánsson og Ágúst Gunnlaugsson skrifa greinina “Félags og hagþróun á Íslandi á fyrri hluta 19. aldar” í tímaritið Sögu 1990. Þessi grein er nauðsynlegur undanfari að umfjöllun um “Endurreisn Alþingis”. Það fæst skýr mynd af efnahagsástandi landsmanna og þjóðarhag með umfjöllun höfunda og greina má merki um aukinn áhuga landsmanna og vaknandi vitund um efnislega úrkosti, sem voru ekki í sjónmáli áður. Hagur landsmanna um 1830 var síst skárri en fyrir afnám einokunarverslunarinnar, samkvæmt skoðun greinarhöfunda. Merkjanlegs bata tekur að gæta milli 1830 og 1850 og kom þar til skánandi verslun, hækkandi vöruverð á útflutningsvörum og þar með aukin framleiðsla. Höfundar minnast á sjávarútveg. Þeir telja þá sem “lifðu” af sjávarútvegi 7.8% árið 1885, þar áður eitthvað lægra hlutfall. Það ber að athuga að fjöldi bænda, sem lifðu á landbúnaði höfðu einnig tekjur af sjávarútvegi, eins og verið hafði um aldir. Þar koma til verferðir og vinna bænda eða vinnumanna þeirra á vertíðum. Sjávarútvegur var ekki aðeins stundaður af þeim sem stunduðu sjóinn eingöngu. Íbúatalan jókst, 1801 var mannfjöldinn 47.240, en 1831, 52.112, 1851, 59,548. Veðráttan fyrstu áratugi 19. aldar var afleit, ísar og kuldar og af því leiddi fjárfelli og hungurdauða. Sumir telja að mannfellir hafi orðið 14 ár af fyrstu 30 árum aldarinnar. Fylgismenn búauðgistefnunnar í Evrópu og Danmörku töldu að sjálfsábúð bænda myndi stuðla að aukinni framleiðslu og bættum hag. Þessvegna afnám bændaánauðar í Danmörku, þ.e. átthagabandsins 1788. Þessari stefnu var fylgt eftir með sölu stólsjarða og fækkaði þá aðeins leiguliðum þegar frá leið. Um aldir hafði fjöldi þeirra verið um og yfir 90%, 1842 var hlutfallið um 83%. Sjálfseignarbændur 1.237, eða um 17%. Meðan jarðir svöruðu rentu lögðu eignamenn fé sitt til jarðakaupa, aðrar leiðir til ávöxtunar fjármagns gáfust vart. Hagur almennings á þeim árum sem stóljarðirnar voru seldar var slæmur og því voru stólsjarðir helst keyptar af efnamönnum sbr. “Félags og hagþróun á Íslandi”. Um aldamótin 1800 var svo komið að biskupsstólarnir voru aflagðir og Alþingi lagt niður það ár. Á fyrri öldum voru biskupsstólarnir auðugustu stofnanir landsmanna og Alþingi starfaði ár hvert, síðari aldir var það dómþing. Ríkisvaldið stóð að sölu stólseigna og aflagningu biskupsstólanna en ekki að aflagningu Alþingis. Þar koma íslenskir embættismenn við sögu “sökum alþingis-ónæðis og heilsuspillandi dragsúgs í gegnum gluggabrotið og opið lögréttyhús... sé hér í þessum vindhjalli orðinn lasinn og veikburða... (Magnús Stephensen 20. júlí 1798-Tilvitnun í Sögu Íslendinga - Þorkell Jóhannesson VII. bindi). Margar aðrar ástæður töldust frambærilegar fyrir niðurlagningu Alþingis á Þingvöllum. Engum andmælum var hreyft gegn þessari ráðstöfun. Andmælin komu ekki fram fyrr en um þrjátíu árum síðar og þá höfðu gerst atburðir og Íslendingar höfðu tileinkað sér annan hugsunarhátt og mat fyrir áhrif rómantísku stefnunnar. Þessi áhrif voru bundin við Íslendinga í Kaupmannahöfn. Höfundar “Félags og hagþróun á íslandi” telja að “framfarir” í atvinnu og efnahagsmálum hafi ekki átt sér stað á fyrri hluta 19. aldar en ljóst að þær áttu sér stað eftir 1830, gengu tiltölulega hægt fyrir sig, og leiddu ekki til neinna grundvallarbreytinga á þjóðfélagsgerðinni”. Íslendingar byggðu Ísland og stunduðu framhaldsnám og iðnnám í höfuðborg ríkisins, Kaupmannahöfn. Áhrifin frá þeim atburðum sem urðu á síðasta hluta 18. aldar, á Napóleonstímunum og með uppkomu þjóðernisstefna í Frakklandi og Þýskalandi höfðu áhrif á íslenska námsmenn og embættismenn í Kaupmannahöfn. Fyrstu áhrif voru búauðgisstefnan eftir miðja 18. öld. Eggert Ólafsson, Skúli Magnússon o.fl. Skynsemisstefnan berst þaðan- Lærdómslistafélagið og Landsuppfræðingarfélagið. Útgáfustarfsemi mótuð af Magnúsi Stephensen var mörkuð skynsemisstefnunni, en áhrif hennar voru í rauninni hverfandi. Nytsemishyggja búauðgistefnunnar hafði aftur á móti mikil áhrif, en ekki fyrr en tók að líða á öldina, eftir 1830. Búnaðarbálkur Eggerts Ólafssonar var ortur löngu áður, en áhrifa hans tekur að gæta þegar nálgast miðbik aldarinnar, en þar kom fram konungshollusta og ættjarðarást, eins og í öðrum kvæðum Eggerts. Sama einkennið er að finna hjá Bjarna Thorarensen. Henrick Steffens flutti fyrirlestra í Kaupmannahöfn 1802-03, líklegt er að Bjarni Thorarensen hafi hlýtt á þá, hann kom til Kaupmannahafnar 1802. Adam Oehlenschläger skrifaði þegar Bretar gerðu árás á Kaupmannahöfn 2. apríl 1801: “En Guddom svæver over Kjöbenhavn... den gamla Aand er vaagnet af sin Dvale”. Og hann svaraði ritgerðarverkefni (verðlaunaverkefni) við háskólann “um hvort norræn goðafræði ætti að koma í stað hellenskrar”, játandi. Hann orti “Gullhornin” eftir að hafa hlustað á Steffens og hann hélt áfram að hvetja landa sína og vitna í norrænar sagnir og goðafræði. Hrakfarir Dana fyrir Englendingum magnaði þjóðerniskennd þeirra og rómantíkerar frægðu glæsta fortíð og hvöttu þjóðina til samheldni. Skáldin og danskir menntamennn höfðu lengi vitað hvar hinar fornu sagnir kynstofnsins voru varðveittar, allt frá dögum Arngríms lærða. Aðalgeir Kristjánsson getur í upphafi rits síns - Endurreisn Alþingis og Þjóðfundurinn rita Arngríms lærða og Starfa Árna Magnússonar til varðveislu menningararfs Íslendinga og Norðurlandaþjóðanna. “Farsældarímyndanir um fornöldina hér á landi” áttu ekki upp á pallborðið með skynsemishyggjumönnum, hvorki hér á landi né í Danmörku. Nytsöm upplýsing og þar með efling atvinnuveganna og aukin hagsæld stóð þeim nær. Franska byltingin, baráttan gegn frönskum yfirráðum um alla Evrópu vakti þjóðerniskennd og forn minni um hetjudáðir og frelsi í árdaga. Rómatíkerarnir tengja saman glæsta fortíð og frelsisbaráttu, ekki síst í Þýskalandi. Höfundur minnist á bréf aðalritara bæjersku akademíunnar frá 1817, þar sem minnst er á Societas Islandica í Kaupmannahöfn og Societas literaria á Íslandi. Danir og aðrar Norðurlandaþjóðir og Þjóðverjar vissu hverjir höfðu varðveitt hin dýru skinnblöð og töluðu ennþá sömu tungu og lesa mátti á þeim blöðum. Þessi vitneskja mótaði afstöðu bæði danskra stjórnvalda og evrópskra þjóða til frelsiskrafa og sérkrafa Íslendinga á 19. öld. Frönsk menningaráhrif mótuðu hegðunarmunstur evrópskrar yfirstéttar fyrir daga upplýsingsrinnar og með henni, Encyclopædistunum og Voltaire, var komin upp stefna sem taldi að með upplýsingu mætti bæta ástand mannheima svo til fullkomlega. Frelsi jafnrétti og bræðralag var upphaflega skráð á gunnfána frönsku stjórnarbyltingarinnar og Jefferson skrifaði að “sá sannleiki er augljós” að maðurinn sé borinn til “Lífs, frelsis og eigin hagsældar og gæfu” undir stjórn sem réttlætist með vali þegnanna. Skynsemin var öllum augljós og hún náði slíkum völdum í frönsku byltingunni að allt sem stjórnendur töldu ekki skynsamlegt réttlætti þeim alræði terrorsins. Andúð stjórnenda evrópskra ríkja kveikti langvarandi styrjaldir við frönsk stjórnvöld og síðar Napóleon. Yfirráð Frakka sem fylgdu í kjölfarið jók þjóðarkennd Frakka og kveikti jafnframt þjóðarkennd hinna kúguðu þjóða. Andúð Herders og Hamanns á alþjóðahyggju skynsemisstefnunnar snerist nú upp í magnaða þjóðerniskennd samfara kröfunni um lausn undan “kerfum” í bókmenntum og listum, sem voru talin fylgja frönskum yfirráðum, menningarlegum og stjórnarfarslegum. Rómantíkin sprengdi af sér viðjar og leitaði uppsprettanna í “þjóðarsálinni”. Listir spruttu fram úr “Þjóðarandanum”. Frelsi til að yrkja, mála og semja tónverk eftir eigin vilja óbundinn hefðum og forskriftum varð samferða frelsi til persónulegra athafna, framkvæmda og hagsældar, án afskipta ríkisvaldsins. “Iðnbyltingin skapaði grundvöll fyrir stóraukna framleiðslu og afleiðingarnar urðu aukin eftirspurn eftir hráefnum og hækkað verðlag. Með hruni stigveldisins og mannréttindayfirlýsingunum, þeirri frönsku og bandarísku er stefnt að persónurétti og frelsi manna til orðs og æðis, tryggingu einstaklingsins gagnvart ríkisvaldinu og jafnræði fyrir lögunum. Viðskiptaumsvif og aukin framleiðsla þarfnaðist aukins stjórnarfarslegs rýmis. Hagkerfi einhæfs landbúnaðar og stigveldisins þar sem 80-90% þjóðanna voru bændur þokaði fyrir fjölbreyttari framleiðslu og markaðshyggju. Meginbreytingin á hugsunarhætti og mati í Evrópu fyrir og eftir aldamótin 1800 var viðhorfið til einstaklingsins. Samkvæmt kenningum Fichtes, var “ég” nafli heimsins, alfrjáls og óbundinn, sem gat farið um sem stormsveipur í listum, bókmenntum og öllum mennskum athöfnum. Það liggur beint við að bera saman athafnasemi og framkvæmdir einkavinar Heines, Rotschilds baróns, sem var einnig einkavinur Lúðvíks Filippusar og hljómþan hljómkviða Beethovens. Þessar sjálfhverfu kenningar Fichtes og heimsandi Hegels áttu síðar eftir að ummyndast í verkum Nietsches og Marxs. En það er önnur saga. Framkvæmdafrelsi hugkvæmninnar var grundvöllur þeirrar útþenslu sem einkenndi hagsögu Evrópu og Bandaríkjanna á 19. öld og framan af 20. öld, og hefðbundin list var liðin saga. Upplausn myndarinnar fyrir og eftir 1900 hangir á öllum listasöfnum Evrópu. Áhrif byltinganna og andlegra byltinga bárust Íslendingum í Kaupmannahöfn. Þar höfðu Íslendingar stundað framhaldsnám, eins og áður segir. Garðstyrkurinn gerði mun fleiri Íslendingum fært að stunda framhaldsmenntun en eiginleg efni stóðu til, og þar nutu þeir sérréttinda. Nytsemishyggja skynsemisstefnunnar og uppreisn rómantíkeranna og nýtt gildi þjóðmenningarinnar voru áhrifin sem mörkuðu hug Garðbúa og annarra Kaupmannahafnar Íslendinga á árunum 1800-1850. Stefnan var að berjastfyrir efnislegum framförum, betri búnaðarháttum, auknu verslunarfrjálsræði og auknum skilningi og meðvitund fyrir tungu, sögu og menningu. Grundvöllur efnislegra framfara og menningarlegra, var aukið frelsi til þessara framfara og leiðin til þess var endurreisn Alþingis og um það fjallar þessi bók. “Um aldamótin 1800 var Danmörk fjölþjóðaríki”. Danska ríkið var voldugt flotaveldi á Norður-Atlantshafi og danski flotinn sigldi um höfin, til Indlands, Vestur-Indiu og Afríku, þar sem Danir áttu ítök og nýlendur. Mikill arður rann til ríkisins af alþjóðlegum verslunarviðskiptum og einokun verslunarinnar við þau lönd sem lágu undir danska ríkið. Einveldi Danakonungs var “óskorað” og hagur landsmanna skárri en víða annars staðar þar sem friður ríkti í ríkjum Danakonungs fremur en í öðrum Evrópuríkjum. Höfundur telur réttilega að:”Verslunin var sú atvinnugrein öðrum fremur sem skapaði velmegun og góðæri í Danmörku fram til aldamóta og á fyrstu árum 19. aldar...” Síðan rekur hann utanríkisstefnu Dana, sem miðaði að ví að tryggja hagsæld og öryggi ríkisins með hlutleysisbandalögum og tengslum við stórveldi álfunnar. Ófriðurinn á meginlandi Evrópu, hafnbann og ævintýra pólitík Napóleons braut niður allar tilraunir Dana til þess að halda “status quo” hvað snerti hlutleysi og öryggi ríkisins. Flotaveldi Dana og frjálsar siglingar þeirra strönduðu á algjörum yfirburðum Englendinga á höfunum. Misráð’inn stuðningur Friðriks VI við Napóleon gegn Englendingum og Rússum, hrun utanríkisverslunarinnar og lokaárás Englendinga á Kaupmannahöfn “í september 1807” knúðu Dani í styrjöld gegn Englendingum. Samdráttur verslunarinnar olli ríkisgjaldþroti í Danmörku 1813 og árið eftir missa Danir 1/3 hluta ríkisins, þ.e. Noreg, með friðarsamningum í Kiel 1814. Forsendan að óförum danska ríkisins var franska stjórnarbyltingin og afleiðingar hennar. Napóleon I og herferðir hans um Evrópu og öll umsvif var framhald föðurlandsdýrkunar byltingarinnar og hið nýja form hernaðar, þar sem allir þegnar þjóðfélagsins voru herskyldir. Þjóðaherjir Napóleonsstyrjaldanna ollu þáttaskila í hernaðarsögu 18 aldar. Upphafið að þessum nýju hernaðarháttum, “lev+ee en masse” má rekja til ára terrorins í frönsku byltingunni, þegar öll þjóðin átti að taka þátt í varnarátaki byltingamanna gegn óvinum innanlands og erlendis. Napóleon notaði þessa aðferð óspart, enda þarfnaðist hann stöðugt nýrra hermanna, til þess að fylla í skörð þeirra sem féllu í árásarstyrjöldum hans og í rauninni ránsferðum um Evrópu. Stöðugar hvatningar til fórna fyrir “la patrie” ólu á föðurlandskennd - þjóðerniskennd. Andsvar evrópskra þjóða við yfirgangi Frakka varð aukin þjóðernisvitund. “Napóleon leysti upp “Hið heilaga rómverska ríki þýskrar þjóðar” árið 1806. Í stað þess var stofnað til þýsks ríkjasambands 1815, Holtsetaland og Lauenburg urðu sambandsríki meðal 39 þýskra ríkja. Friðrik VI var því danskur konungur og þýskur hertogi”. Höfundurinn fjallar síðan um þjóðernisvakningu í Evrópu, þar sem þessi aukna meðvitund um að vera hluti ákveðins hóps, sem talaði sömu tungu og átti þjóðlega menningu, sameinaði ríki og sundraði þeim. “Þjóðarandinn” í margskonar tjáningu var lykilhugtak, þar sem ríkishugtakið og hollusta við þjóðhöfðingja varð að vekja “þjóðarsálina”. Höfundur ræðir um skoðun Brynjólfs Péturssonar og Fjölnismanna: ”Íslendingar viljum vér allir vera... “ Síðan vitnar höfundur í bréf Brynjólfs til Jóns bróður síns í maí 1844: “Fyrst er að vera Íslendingur sjálfur í öllum greinum, síðan er að reyna að koma því inn hjá öðrum - hjá þjóðinni - að vernda málið og þjóðernið. Til þess finnst félaginu það gott ráð, að hafa alþing á Þingvöllum”. Síðan er minnst á Tómas Sæmundsson og honum lýst sem bóndasyni, sem rétt er, en hann var sonur eins efnaðasta bóndans á Suðurlandi á sinni tíð. tómas er talinn maður tveggja heima, skynsemisheims 18. aldar og þar með frjálslyndisheims þeirrar 19. og gullaldarheims íslenskrar fornaldar, heims rómantíkerans. “Vaxtarskeið þjóðfrelsishyggjunnar”. Höfundur ræðir um átök milli afturhalds og þjóðfrelsishyggju og minnist í því sambandi á skoðanir Josephs de Maistre sem hugmyndafræðings afturhaldsaflanna. “Helga bandalagið”, stofnað 1815 var stofnað til þess að standa gegn öllum tilraunum til ófriðar í Evrópu, þetta var í upphafi hugsað sem friðarbandalag, gegn öllum uppreisnarhræringum og þeim ófriði sem af þeim myndi leiða. Evrópuþjóðir höfðu fengið nóg af svo til stöðugum styrjöldum allt frá 1792 og til 1815. Árangurinn varð friðartímabil í Evrópu frá 1815-1848. Kenningar de Maistres voru hugmyndir um kaþólskt guðveldi, páfinn skyldi vera öllum furstum ofar samkvæmt guðveldishugmyndum de Maistres, eins og kemur glöggt fram í “Du Pape” 1819, en í því riti staðhæfði hann óskeikulleika páfans bæði í trúarlegum efnum og veraldlegum. Metternich og furstar Evrópu og þar með öll veraldleg “Afturhaldsöfl” voru algjörlega andstæð þessum kenningum og reyndar páfinn einnig. Því er ekki hægt að telja de Maistre hugmyndafræðing “Helga bandalagsins”. Höfundur telur að þjóðernishyggjan hafi verið borgaraleg hreyfing. Vissulega studdi borgarastétt víða í löndum kröfur um aukið þjóðfrelsi og stjórnfrelsi, en það gerði aðallinn einnig eins og best verður séð á Holtsetalandi, þjóðerishyggjan náði ekki síður til hinna “gömlu” yfirstétta, aðlsins, en til borgara. Auk þess höfðu þessir hópar náð saman í Byltingunni 1688 á Englandi, sem varð að nokkru fyrirmynd að kröfum frönsku encyclopædistanna og frönsku byltingarinnar. Iðnbyltingin hófst á Englandi og þar með var England efnahagslegt forusturíki og stórveldi. Iðnbyltingar í Evrópu komu áratugum síðar til sögunnar. En þrátt fyrir það var landbúnaður höfuðatvinnuvegur meginþorra þjóða Evrópu langt fram eftir 19. öld, eins og hafði veri allt til þess tíma. Bændur voru hálf ánauðugir, nema hvað “frjáls” bændastétt var sköpuð nóttina 4. ágúst 1789 á franska stéttarþinginu” (Karl Marx) Aflétting bændaánauðar varð stefna stjórnvalda á 18. öld og síðan á 19 öld. Aflétting bændaánauðar á jarðeignum Prússakonungs var komin á fyrir 1806. Talið er að um 50.000 ánauðarbændum krúnunnar hafi verið veitt frelsi, en jafnframt oft sviptir þeim skikum sem þeir töldust “eiga”. Þannig komm upp sú “stétt frjálsra landbúnaðarverkamanna” sem voru landlausir eftir tilraunir von Steins til að létta almennt ánauðinni á fyrsta áratug 19. aldar. Höfundur telur að Rotchild bræðurnir hafi með fjármagni sínu stutt afturhaldsöflin, Metternich og Búrbónana á Frakklandi. En Búrbónar á Frakklandi, Lúðvík Filip og Rotschild bræður ráku háborgaralega efnahagsstefnu, sem stangaðist á við kyrrstæða landbúnaðargerð stigveldisins fyrrum. Höfundur talar um frelsisþrá í full víðum skilningi hugtaksins, það var ekki nema takmarkaður hluti þjóðanna sem fann fyrir þeirri þrá í hinni rómantísku mynd hennar. Hertogadæmin Slésvík-Holtsetaland voru og höfðu lengi verið bestu landbúnaðarhéruð og jafnframt auðugustu héruð í ríki Danakonunga. Verslun hafði lengi blómgast á þessu svæði. Holtsetaland var þýskt og Slésvík að nokkru. Baráttan gegn Napóleon efldi samkennd Þjóðverja í hinum ýmsu þýsku ríkjum og þar á meðal í hertogadæmunum. Krafa riddarastéttar (aðals) hertgadæmanna var að endurlífga fornt sameiginlegt stéttaþing Slésvíkur og Holtsetalands. Málin skipuðust þannig að Þýska ríkjasambandið studdi kröfur Holtseta, en litu á Slésvík sem danskt yfirráðasvæði. Júlíbyltingin í París 1830 logaði upp vegna þess að Karl X neitaði að sætta sig við þá þingbundnu konungsstjórn sem forveri hans Lúðvík XVII hafði viðurkennt á borði. Karl X vann að því að koma stjórnarháttum, sem höfðu tíðkast á Frakklandi fyrir frönsku stjórnarbyltinguna. Þar með mótaðist hörð andstaða gegn honum meðal borgarastéttarinnar. Konungur skerti prentfrelsi og takmarkaði kosningarétt. Þingið var rofið og stjórnað með tilskipunum og nýjar kosningar boðaðar. Þá hófst uppreisn í París, götuvígi spruttu upp og konungur flýði land. Sá maður sem hvatti ákveðnast til afsagnar konungs og átti mikinn þátt í byltingunni var ritstjóri “National”, Adolpe Thiers. Byltingin hófst í öreigahverfum Parísar, þar kraumaði falin glóð sem gat blossað upp þegar til átaka dró milli þeirra sem “höfðu og þeirra sem ekki höfðu.” En öreigahverfi Parísar voru ekki Frakkland og þau öfl sem höfðu mest völd á Frakklandi voru auðugir borgarar og fjölmenn stétt sjálfseignarbænda. Byltingin 1830 var síður bylting en krafa um þingbundna konungsstjórn, og staðfestingu á stjórnarstefnu Lúðvíks XVIII. Kosningaréttur var rýmkaður úr 100.000 í 250.000 kjósendur og Lúðvík Filippus kallaður til “Konungs Frakka”. Byltingin 1830 varð staðfesting á þeim réttindum sem unnust með Mannréttindayfirlýsingunni 26. ágúst 1789. Stjórnmálabaráttan á Frakklandi árin 1815-1830 var barátta aðals fyrir fyrri réttindum ásamt klerkum, borgara fyrir auknu athafnarými og framkvæmdafrelsi. Bændur hölluðust að stefnu hægfara hægri afla og til þeirra og dreifbýlisbúa taldist mikill meiri hluti frönsku þjóðarinnar. Í París og fleiri borgum, en fyrst og fremst í París, óx fjöldi öreiga eða verkamanna, sem bjuggu við slæm kjör og höfðu allt að vinna og engu að tapa í byltingum. En þessir hópar voru aðeins lítill hópur frönsku þjóðarinnar. París var ekki Frakkland. Áhrif Júlíbyltingarinnar urðu þau, að þingbundin konungsstjórn komst á á Frakklandi og annars staðar í Evrópu gætti aukinna krafna um takmörkun á einveldi konunga og keisara, þ.e. krafna um aukið frelsi til mótunar stjórnarfarsins. Þessi krafa var komin fram áður undir merkjum rómantíkurinnar, ekki síst á Þýskalandi, sem hafði afdrífarík í hertogadæmunum einkum á Holtsetalandi. Krafan um aukið frelsi var fyrst og fremst krafan um prentfrelsi, sem var og er grundvöllur og hyrningarsteinn lýðræðisins. Hugmyndir eða hugmyndafræði mótuðu skiptingu manna í stjórnmálum, flokka, sem var valkostur kosningabærra einstaklinga. Þær stefnur sem urðu mótandi á fyrri hluta 19. aldar voru: Rómantík einkum meðal listamanna og menntamanna, liberalismi, meðal borgara og þjóðernishyggja meðal hvorttveggja. Sósíalismi kemur upp á byltingaárunum og kraumaði meðal öreiga Parísar og var útópía meðal róttækustu byltingamanna og rússneskra anarkista og nihilista. Rómantíkin ófst saman við þjóðernisvakningu Herders og arftaka hans, megináherslan varð móðurmálið og “Volksgeist” þjóðanna, sem nálgaðist óljósa dulhyggju, þjóðarsál. Liberalisminn reisti kenningar sínar á upplýsingu og skynsemishyggju 18. aldar. Höfundur minnist á Tómas Sæmundsson, sem mann tveggja heima, skynsemishyggjunnar og rómantíkurinnar. Rómantíkin var tilfinningastefna, en það kom greinilega í ljós í uppreisn Grikkja gegn Tyrkjum 1821-1830. Höfundur skrifar: “Þessi úrslit (sjálfstæði Grikkja !832) höfðu mikil áhrif því að hér var að verki alþýðuhreyfing sem hóf ófrjálsa þjóð til sjálfstæðis...” Meðal menntaðra manna í Evrópu og Bandaríkjunum var “Hellas” tákn frelsis og kveikja evrópskra bókmennta og lista. Tyrkir höfðu lamað hellenskan anda í 400 ár og þegar uppreisnartilraunir hófust á Grikklandi gegn Tyrkjum, vakti það samúð og beina þátttöku evrópskra frelsisvina og rómantíkera, þ.m. Byrons. Þáttaskilin í frelsisstríði Grikkja var sigur flota Rússa, Breta og Frakka á flota Tyrkja í Navarino-flóa 1827. Árið 1829 var samið um sjálfstætt Grikkland og bæerskur prins krýndur sem konungur Hellena. “Helga sambandið” og Bretar studdu hér frelsisbaráttu og skipuðu málum eftir hugmyndum Metternich. Í kjölfar sjálfstæðis Grikkja brast á skammvinnt bálviðri gegn afturhaldsöflum, sem höfðu stuðlað að frelsi Grikkja. Júlibyltinginvarð einnig kveikjan að uppreisnartilraunum í Póllandi, Ítalíu og Portúgal og í Belgíu, en þar tókst Belgum að slíta sig undan yfirráðum Hollendinga, með aðstoð Breta og Frakka. Annarsstaðar fjaraði byltingin út. Það var því ekki “Alþýðuhreyfing” sem tryggði sjálfstæði Grikkja og Belga heldur í og með leikfléttur Metternichs. Rómantíkerarnir sáu Grikkland hið forna, Aþenu og Attiku í hillingum. Rousseau sá Hellas sem land frelsis og andlegra afreka í bókmenntum og listum. Goethe og Winckelmann og lesendur þeirra vöktu upp hellenska rómantík og þegar uppreisnin hófst voru þeir fleiri, sem kusu að hverfa inn í drauma-heim fornhellenskra bókmennta og láta sem grískur samtímaheimur væri af samskonar toga og fóru hvergi. Lýsingar evrópskra ferðalanga á íbúum Aþenu og Attíku fyrir og eftir aldamótin 1800 minntu lítt á hugmyndir þeirra sjálfra um glæsta fortíð 5. aldar fyrir Krist. Þegar til kastanna kom, varð augljóst að uppreisn Grikkja beindist gegn múslimskum trúarbrögðum og yfirráðum Tyrkja og þeirra fortíð var Bysans-ríkið og grísk rómversk trúarbrögð, en ekki sá glæsiheimur hellenskrar heimspeki og bókmennta, sem einkenndi hugmyndir Evróðubúa um blómaskeið 5tu aldar f.Kr. Chauteaubriand lagði mönnum það ráð: “Farðu ekki til Grikklands, sökktu þér niður í Hómer.” Stéttaþingum var komið á í Þýska ríkjasambandinu, í Prússlandi 1823 og beðið var eftir viðbrögðum Danakonungs um stéttaþing á Holtsetalandi, semvar eitt af ríkjum Þýska ríkjasambandsins, þar sem Friðrik VI var hertogi og konungur. Höfundur segir frá skrifum Lornsens um stjórnarskipan í Slésvík-Holtstein, nóvember 1830, sem eru talin hafa orðið til þess að Friðrik VI kom á fót stéttaþingum í ríki sínu. Skrif Lornsens og ítrekun frá forseta ríkjasambandsins í Frankfurt og bréf landstjórans í Slésvík, hertoganum af Augustenborg, allt þetta varð til þess að eftir nokkra umræðu innan stjórnarstofnana var ákveðið að stofna skyldi fjögur stéttaþing í danska ríkinu. F.A. Holstein lénsgreifi í Holsteinborg skrifaði bækling: “Om de danske raadgivende Provindsialstændders Væsen og Værd”, sem kom út laust fyrir áramótin 1831-32. Í þessum bæklingi var höfundurinn “fyrstur til að setja á prent þá hugmynd að Íslendingar fengju sérstakt þing.” Baldvin Einarsson hóf útgáfu “Ármanns á Alþingi” ásamt Þorgeiri Guðmundssyni 1829 og kom það út til 1832. Baldvin gaf út bæklinginn: “Om de danske Provindsialstænder með specielt Hensyn paa Island,” efnið var einnig birt í tímariti Baldvins 1832. Baldvin vitnar í rirling Holsteins greifa í ritgerðinni í “Ármann á Alþingi.” Leitað var álits ýmissa íslenskra embættismanna um stéttaþing fyrir Íslendinga. Svör bárust og af þeim má “fræðast um viðhorf höfundanna til þjóðmála og hvers þeir væntu af stéttaþingunum.” Höfundur álítur að í þessum umsögnum og umræðum um þessi efni megi greina “rætursjálfstæðisbaráttunnar ti þessara atburða” eins og höfundur skrifar. Með bæklingi Baldvins Einarssonar “má telja að baráttan hefjist fyrir íslenskum landsréttindum... fyrsti áfanginn... er lauk með nefndaráliti Þjóðfundarins 1851 um réttarstöðu Íslands í veldi Danakonungs.” (Sverrir Kristjánsson: Íslensk stjórnmálahugsun og Jón Sigurðsson - Hugvekja til Íslendinga. Rv. 1951). Álitsgerðir Magnúsar Stephensens, Baldvins Einarssonar, Bjarna Thorarensens og Páls Melsteðs um alþing eru birtar í viðauka 1. í bókarlok. Höfundur rekur síðan “Tillögur um innlent ráðgjafarþing” og þar koma fram skoðanir við umræður í kansellíinu um endurreisn Alþingis á árunum 1815-16. “Hugmyndin virðist sprottin frá konungi og nánustu ráðunautum hans...”. Alþingi á Þingvöllum virðist hafa verið einn þáttur þeirrar forn-norrænu menningar, sem landsstjórnarmenn og menntamenn í danska ríkiu töldu að varðveita bæri. Ebenezer Henderson “dvaldi um þetta leyti í Kaupmannahöfn og komst í kynni við Kristján krónprins, síðar Kristján konung VIII.” Umræðuefnið voru Íslandmál. Henderson tileinkaði Kristjáni VIII Ferðabók sína -Iceland- “sem kom út íEdinborg og úrdráttur á dönsku ári síðar.” Höfundur lætur að því liggja að Henderson hafi verið konungur Noregs 17. maí 1814 og kvatt saman þingið á Eiðsvelli “og stjórnarskrá Noregs var sú frjálsasta í Evrópu.” Það er ekki ólíklegt að Kristján VIII hafi kynnst íslenskum og norrænum menningararfi þegar í æsku, viðhorf hans til Íslendinga reyndist síðar sérstakt. Höfundur fjallar í næstu köflum um innlenda stjórn og bænaskrár um Alþing og embættismannasamkomuna 1839. Þetta er mjög ítarleg og nákvæm umfjöllun um allan aðdraganda að endurreisn Alþingis. Höfundur hefur kembt heimildir, prentaðar og óprentaðar af einstakri vandvirkni og fjallar um efni af hlutleysi og víðri yfirsýn. Eftir Baldvin Einarsson var “lítið sem ekkert ritað um stéttarþing næstu árin.” Í fyrsta árgangi Fjölnis skrifar Tómas Sæmundsson um efnið og “óttaðist að íhlutun danskra stéttarþinga leiddi af sér verra stjórnarfar en áður.” Það kemur fram í umfjöllunum og heimildakönnun Aðalgeirs að danskir embættismenn hafa haft mjög góðan skilning á viðhorfum Íslendinga. Með bænaskránni um Alþingi 1838 er farið fram á sérstakt þing og viðbrögð ríkisvaldsins urðu þau að 10 embættismenn voru kvaddir til fundar í Reykjavík 1839 og helstu málin voru: Kosningalög og kostnaður við nefndarstörfin. Friðrik konungur andaðist 3. desember 1839 og Kristján VIII verður konungur. Við konungskiptin bjuggust menn við breytingum á stjórnarstefnu til frjálsræisáttar, bæði hópar í Danmörku og íslenskir Alþingissinnar. Greinar birtust eftir Íslendinga í Kjöbenhavnsposten og Fædrelandet þar sem hvatt er til þess að Íslendingum sé veitt sérstakt fulltrúaþing. Kristján VII var alls ekki hallur undir þjóðfrelsisstefnuna, hann var einvaldskonungur. Hinn 20. maí 1840 ákvað hann að stofnað yrði sérstakt þing á Íslandi, gegn öllum ráðleggingum og tillögum embættismanna sinna í kansellíi og ráðgjöfum. Þessi boðskapur kom sem þruma úr heiðskíru lofti. Konungur fól embættismannasamkomunni “Að ráðgast um að sumri komanda...hvort ekki muni vel tilfallið að stofna ráðgjafarþing á íslandi og láta þar eiga setu menn þá er landmenn hafa sjálfir tilkjörið,” svo og “hvort ekki sé réttast að nefna fulltrúaþingið alþing, og eiga það á Þingvöllum eins og alþing hið forna, og laga það eftir því svo mikið sem verða má.” Þessi boðskapur vakti mikinn fögnuð Íslendinga. Jónas Hallgrímsson orti “Alþingi hið nýja,” birt í Fjölni 1843, sem er dýrðaróður til konungs og þakklæti fyrir að hafa ekki aðeins “veitt skýlaust loforð um stofnun sérstaks íslensks þings, heldur einnig gefið það í skyn , að konungi myndi helst að skapi að það yrði háð á Þingvöllum.” Með úrskurði konungs lagði hann í raun grundvöllinn að frelsisbaráttu Íslendinga, með því að viðurkenna sérleika og sérréttarstöðu þeirra innan danska ríkisins. Tungan, bókmenntirnar og fjarlægðin frá höfuðstöðvum ríkisvaldsins olli þessari afstöðu og síðast en ekki síst arfhelgi hinnar fornu stofnunar Alþingis á Þingvöllum. Kristján VIII ákvað með úrskurði sínum vettvang baráttu Íslendinga og réttarstöðu gagnvart dönsku ríkisvaldi. Konungur haslar Íslendingum völlinn tl verðandi baráttu og aðskilur þá um leið frá danskri þjóðfrelsisbaráttu. Íslendingar gátu síðar haldið því fram eins og Ásgeir Einarson á þjóðfundinum síðar “að íslendingum þætti sér ósamboðið að gefa sig undir atkvæði bænda á ríkisþingum Dana.” “Skoðanaskipti um alþing” fjallar um viðbrögð við boðskap konungs. Auk Jónasar Hallgrímssonar skrifaði Bjarni Thorarensen konungi 31. ágúst 1840, þar sem hann biður Guð að blessa hann “fyrir að hafa gefið Íslendingum raunverulegt alþing á ný.” Höfundur vitnar í “Þrjár ritgerðir” Tómasar Sæmundssonar, þar sem hvatt er til endurreisnar alþingis á Þingvöllum. Jón Sigurðsson ritaði greinar um efnið og kallar alþing “frækorn allra framfara og blómgunar lands vors.” Í þessum umræðum kom í ljós skoðanamunur um hvar staðsetja ætti alþingið og einnig var fjallað um kosningarfyrirkomulag og rétt til kosninga og kjörgengis. Höfundur vitnar ítarlega í samtíma álitsgerðir og bref og í “Umræður um alþing í Danmörku,” næsta kafla, kembir höfundur umræður og álitsgerðir íslenskra og danskra manna í Höfn. Brynjólfur Pétursson kemur þar mikið við sögu. Með hinni vönduðu heimildakönnun og tilvinunum koma í ljós andstæður íslensks bændasamfélags og dansks samfélags, sem var markað af lýðfrelsishugmyndum borgarastéttar, en sú stétt var ekki til á Íslandi á þessum árum. Höfundur rekur pólitíska sögu endurreisnar alþingis og um leið kemur hann til skila hugmyndaheimi þjóðarinnar, mati og viðhorfum. “Alþingi hið nýja” átti að koma saman sem fyrst eftir úrskurð konungs um samkomuna og alþingisstaðinn í Reykjavík. Úrskurður konungs var gefinn út 8. mars 1843, en þingið kom ekki saman fyrr en 1. júlí 1845. Þingmenn voru 25, áttu að vera 26, en enginn kjósandi fannst í Vestmannaeyjum, sem fullnægði skilyrðum til kosningaréttar. Skoðanir um kosningarétt og starfshætti alþingis voru skiptar og komu fram í ritdeilum Jóns Sigurðssonar, Brynjólfs Péturssonar og Bardenfleths. Í þessum deilum er viðhorfið til “alþýðu” snar þáttur. Páll Þ. Melsted taldi að “kjarni fólksins” ætti að veljast sem fulltrúar, sem þingmenn, þ.e. grónir eignabændur og hreppstjórar og áhrifum “fjöldans” yrði stillt í hóf. “Jón Sigurðsson bar jafnan hið mesta traust til íslenskrar alþýðu. Því var öfugt farið með forystumenn þjóðfrelsishyggjunnar í Danmörku...Stundum gekk svo fram af Brynjólfi Péturssyni þegar hann fékk í hendur gögnin frá alþingi að honum fannst “óttalegt, að sleppa löggjöf lausri við aðra eins menn.” Efasemdir af þessu tagi sóttu ekki á Jón Sigurðsson. Í bréfi til Gísla Hjálmarssonar 6. september 1856 segir hann “að alþýðan á Íslandi sé það eina sem megi fá vit úr, og kenna vit.” Hér skrifar sá maður, sem ætlaði sér að fá vit úr alþýðunni með því að kenna henni vit. Með því að fá hana til þess að fallast á skoðanir Jóns Sigurðssonar. Hér stígur fram e.t.v. fyrsti agitatorinn í íslenskum stjórnmálum og fór hér stjórnmálamaður, sem áttaði sig á því, að til þess að ná áhrifum undir nýjum stjórnarháttum, sem byggðust á kjörfylgi, þurfti að “kenna” og “upplýsa” hvað mönnum væri fyrir bestu að hans eigin dómi. Konungskjörnir embættismenn þurftu ekki að hafa neitt samband við “alþýðuna” fram að þessu. Hugtakið alþýða er og var fljótandi hugtak, það mátti spyrja “hvað er það?” Alþýða og embættismenn, alþýða og menntamenn mótuðu skilin á þessum tímum. Þá var “vottur að stéttaskiptingu innan raða alþýðunnar” samkvæmt skoðunum Páls Þ. Melsteds. Með skiptingunni - embættismenn og alþýða - þá mátti nefna alla gróna bændur og jarðeigendur, sem ekki gegndu hærri embættum “alþýðu,” og það gerðu þeir sjálfir í skrifum sínum. Forystumenn bænda voru ákaflega viðkvæmir fyrir eyðslu á almannafé til alþingiskostnaðar. Þessvegna aðhylltust margir þeirra þá skoðun að alþingi yrði sem líkast hinu forna alþingi og allur rekstur þess sem ódýrastur. “Þjóðfrelsið” varð að vera ódýrt í rekstri. Á hinu fyrsta alþingi var meginmálið, bætt verslun, frjáls verslun, skólamál, alþingisskipan og heilbrigðismál. Málin voru borin fram sem “þegnlegar uppástungur” eða “konungleg frumvörp.” Þingið var ráðgefandi og var haldið fyrir luktum dyrum. Hannes Stephensen vildi halda þingið í heyranda hljóði, en konungsfulltrúi taldi að konungur einn réði því fyrirkomulagi. Talið er að um 5% þjóðarinnar hafi haft kosningarétt, en því fór fjarri að hann væri nýttur. Kosningaréttur í Danmörku náði til 3% þjóðarinnar og á Frakklandi um 1830, 1%. Höfundur skrifar um “Þjóðmálahræringar í Danmörku og áhrif þeirra,” og segir frá þróun mála í hertogdæmunum og betra efnahagsástandi en í öðrum hlutum Danaveldis, en svo hafði löngum verið. Aukin framleiðsla og vélvæðing einkenndi efnahag margra ríkja í Evrópu, þótt árin 1846-47 væru stundum nefnd “hungurárin” þá átti sú nafngift við verstu fátæktarbælin, ekki síst í þeim stórborgum þar sem fjölgunin hafði verið örust. Höfundur ræðir um “gluggann að Evrópu”, en um þann glugga bárust tímarit og dagblöð, einkum dönsk, hingað til lands, fréttitnar í Skírni voru skráðar í Kaupmannahöfn og þótt tjáningfrelsi væri takmarkað, þá átti það einkum við hnjóð um einveldið. Ástandið fór batnandi hér á landi frá 1830, sauðfjáreign landsmanna jókst og sjávaraflinn varð meiri en áður, fólkinu fjölgaði og menn sáu nýja úrkosti með betri búnaðarháttum og auknum veiðiskap. Eitt varð það sem jók á efnahagsbatann, sem voru bættar samgöngur, bæði á landi og legi. Járnbrautanetið á Frakklandi þandist út fyrir tilstilli Rotschildanna og gufuaflið keppti við seglin á hafinu. Hinn blómlegi framleiðslukapítalismi olli hækkandi verðlagi með aukinni eftirspurn eftir íslenskum vörum. “Fráfall Kristjáns VIII og febrúarbyltingin.” Kristján VIII var einvaldskonungur Danaveldis. En 14. desember 1847 bryddaði hann upp á því við ráðgjafa sinn, hvort einhverjar breytingar og endurbætur á stjórn ríkisins væru ekki vænlegar. Þessi mál skyldi ræða á næsta ríkisráðsfundi, en honum var aflýst, konungur lést 20. janúar 1848. Friðrik Vii hélt áfram athugunum á endurbótum og gaf út bréf í janúar, sem Brynjólfur Pétursson áleit “ógnarlega tvírætt og illt að slilja.” Í bréfinu var lýst yfir vilja til þess að halda ríkisheildinni, með nokkrum tilhliðrunum við meðákvörðunarvald stéttaþings. Tilraunir Friðriks VII til að þræða millileið jók aðeins á ókyrrðina. Tilraunir konungs til þess að halda saman ríkisheildinni mistókust áður en fréttist af febrúarbyltingunni í París til Kaupmannahafnar. Hátt brauðverð, atvinnuleysi, samdráttur í framkvæmd og uppskerubrestur 1846-47 olli ókyrrð. Í París olli tilviljunarkennt frumhlaup fámenns herflokks því að upp úr sauð. Kröfur um atvinnu, ódýrt brauð og almennan kosningarétt voru forsendurnar fyrir byltingunni. Þar við bættust snjallir áróðursmenn, stjórnarandstæðingar, sem æstu til átaka og ætluðu sér að ná völdum áður en landsbyggðin gæti hreyft hönd eða fót... “Konungur flúði til Englands og lýðveldi var stofnað af sósíalistum og borgaralegum lýðræðissinnum. Sú dýrð entist ekki lengi og nýjar viðsjár verkamanna og hinna nýju stjórnvalda leiddu til vopnaðra átaka í Parísarborg 23.-25.júní... Eftir það hjaðnaði byltingamóðurinn og í desember 1848 var Lúðvík Bonaparte kjörinn forseti. Konungssinnar, andlega stéttin og borgarastéttin bundu vonir sínar við að hann yrði sterki maðurinn gegn sósíalistm”... Hér er sleppt úr veigamiklu atriði. Hin nýju stjórnvöld samþykktu að kosið skyldi til þings með almennum kosningarétti. Í stað 250.000 kjósenda varð kjósendatalan (á kjörskrá) 9 milljónir, þetta var ákveðið 9. apríl. Áður en það yrði, gekk ekki á öðru en kröfugöngum, opinberum vinnustofum var komið upp, og aðsúgur var gerður að þinginu. Tocqueville lýsir ástandinu í minningabrotum sínum, hann sat á þingi, og bauð sig fram til þingsins nýja í sveitakjördæmi í Normandí. Margir óttuðust hinn almenna kosningarétt, en fór í kosningunum 23. apríl að hægri og hægfara flokkr unnu stórsigur, konungsinnar fengu nokkurn byr, en sósíalistar minnst atkvæðamagn. Þetta var meiri sigur en hægri öflin höfðu unnið meðan kosningaréttur var takmarkaður. Þeir sem höfðu ákafast krafist almenns kosningaréttar, ekki síst sósíalistar höfðu með almennum kosningarétti svipt Parísarmúginn pólitísku frumkvæði. Frakkland var allt annað en París. Fyrst í stað var reynt að halda friðinn, auknum atvinnutækifærum var komið upp af lýðveldisstjórninni, skurðir grafnir og mokað ofan í þá aftur, 100.000 verkamenn unnu að þessum starfa í júnímánuði (André Maurois: History og France. L.1964). Ráðist var inn í þingsalinn og forustumenn byltingarmanna kröfðust nýrrar stjórnar. Þjóðvarðliðið kom þinginu til aðstoðar. Síðan hefst uppreisn í öreigahverfum Parísar 23. júní. Þá hafði Cavignac verið skipaður herstjóri með alræðisvaldi. Hann kvað byltinguna niður á fjórum dögum. Kosið var til forseta og Cavignac og Lúðvík Napóleon buðu sig fram. Bæuist var við að Cavignac myndi sigra, en hinn lítt þekkti ævintýramaður Lúðvík Napóleon hlaut 5 milljónir atkvæða af 7 milljónum. Bændur og smáborgarar kusu þennan frænda Keisarans, sem hafði lögfest bændaeignir á Frakklandi. Bændur mundu Keisarann. Óttinn við “Rauðliða” var einnig meginástæðan fyrir sigri Lúðvíks Napóleons. Uppreisnin 23. júní var ástæðan. Franskir kjósendur höfnuðu algjörlega kenningum sosialískra byltingamanna í tvennum kosningum og þar með félagshyggjukenningum jafnaðarmanna. Febrúarbyltingin í París var félagsleg og pólitísk bylting, bylting liberajista - frjálslyndra - sem kröfðust þáttöku í stjórn ríkisins, með kröfunni um almennan kosningarétt (karla-25 ára og eldri). Þeir sigruðu og þjóðfélagsformið hélst óbreytt - persónufrelsi, framkvæmdafrelsi og eignréttur. Áhrif febrúarbyltingarinnar í Evrópu urðu pólitísk. Höfundur telur að meginorsökin að byltingum á Þýskalandi hafi verið órói, sem “stafaði af uppskerubresti og neyð og febrúarbyltingunni var fagnað af hinum frjálslynda hluta íbúanna á þýsku ríkjunum...” Forusta byltingaaflanna var í höndum frjálslyndra borgara og menntamanna og krafa þeirra var: aukin pólitísk áhrif og skipting eða sameining ríkja undir merkjum þjóðfrelsishyggjunnar. Á Þýskalandi stefndi byltingin að sameiningu Þýskalands, í Austurríska keisaradæminu var stefnt að sundurlimun alríkisins í þjóðríki, í Póllandi að sjálfstæði. Ókyrrð varð mikil á Ítalíu og “í hertogadæmunum brann eldur byltingarinnar.” Þar var krafan sameiginlegt þing og að Slésvík yrði tekin inn í þýska ríkjasambandið. Í Kaupmannahöfn var krafan að sameina Slésvík og Danmörku með stjórnarskrá og afnám einveldisins. Lok atburðarásarinnar í Mið- og Austur - Evrópu urðu þau, að síðla árs 1848 og 1849 hafði byltingin hjaðnað niður og komið var aftur á lítt breyttu ástandi og var fyrir 1848. Eitt ríki varð þó undantekning, sm var Danaveldi. Það var eina ríkið í Evrópu þar sem pólitísk stefna febrúarbyltingarinnar, aukið lýðfrelsi, sigraði. Danska alríkið var í mikilli hættu um það leyti sem febrúarbyltingin hófst í París og áhrifin frá henni urðu til þess að magna aðskilnaðarstefnu hertogadæmanna, sem var þá þegar orðin sterk. Hertogadæmin voru auðugustu ríkishlutar Danaveldis, verslun blómleg og hafði svo lengi verið og landbúnaður sömuleiðis. Frjálsræðiskröfurnar efldust með febrúarbyltingunni ekki síst í Kaupmannahöfn og uppreisnarástand ríkti í hertogadæmunum. Stefna Kristjáns VIII of arftaka hans Friðriks VII var fyrst og fremst að viðhalda alríkinu - det smalede danske Rige -. Í marsmánuði 1848 leit út fyrir að ríkið myndi sundrast. Viðbrögð Friðriks VII við þjóðfrelsiskröfum og kröfu um aukna þátttöku þegnanna um stjórn ríkisins urðu þau, að hann afsalaði sér einveldinu í þeim tilgangi að þjappa þjóðinni saman til viðnáms gegn yfirvofandi upplausn alríkisins. Eina leiðin til að hamla gegn upplausninni var að samþykkja kröfur þegnanna og vinna síðan með þeim gegn sundrungaröflunum. Styrjöld hófst við hertogadæmin, sem lauk með sigri Dana með stuðningi stórveldanna. Danakonungur var áfram konungur hertogadæmanna, Slésvíkur og Holtsetalands, sem fengu löggjafarvald hvert fyrir sig -1850. Næstu kafalarnir fjalla um “Hugvekju til Íslendinga,” skrif Gísla Brynjúlfssonar í Norðurfara, fundahöld, bænaskrár og Þingvallafundinn 1848. Með skrifum Jóns Sigurðssonar glöggvaðist Íslendingum réttarstaða þeirra og með “Hugvekjunni” var komin stefnuskrá íslenskrar landsréttindabaráttu næstu áratugina. Umræður um stöðu Íslands í ríkinu, kosningalög og alþingi 1849. Inn í alla umræðu um stöðu Íslands innan ríkisins fléttaðist Slésvíkur-Holtsetalands umræðan í Danmörku. En með skrifum Jóns Sigurðssonar og umfjöllun íslenskra þjóðfrelsismanna mótaðist sú skoðun að einveldi konugs tryggði best framhald sjálfræðisbaráttunnar á vettvangi ráðgefandi íslensks þings. Úrskurður Kristjáns VIII um alþingi, tryggði framhald sjálfstæðisbaráttunnar. Menn sáu einnig að öll tengsl við danskt lýðþing voru Íslendingum stórhættuleg og með samfloti fulltrúa Íslendinga á dönsku lýðþingi yrðu íslensk sérréttindi og barátta fyrir eflingu þeirra næsta vonlaus. Uppreisnin í hertogadæmunum skyggði á og teppti afgreiðslu íslenskra málefna. En þrátt fyrir það var stöðugur straumur bréfa embættismanna og tillagna og álitsgerða stiptyfirvalda og danskra ráðherra um íslensk efni. Höfundur hefur grandskoðað öll skjöl, bréf og skoðanaskipti innan stjórnkerfisins og íslenskra og danskra stjórnmálamanna. Íslendingar fréttu um atburðina í Evrópu, febrúarbyltinguna, konungaskiptin í Danmörku með vorskipum 1848. Höfundur rekur áhrif þessa fréttaflóðs á hugi manna hér á landi í kaflanum “Byltingaáhrif á Íslandi.” Höfundur getur þar um flugufregnir í Kaupmannahöfn haustið 1848 um uppreisnarástand á Íslandi. Sögur þessar koma upp þegar blökkuþrælar í löndum Dana í Vestur-Indíum gera uppreisn og heimta frelsi, og hertogadæmin loguðu upp í uppreisn. Hverju mátti þá ekki búast við á Íslandi? En fréttin um uppreisn blökkuþræla barst til Íslendinga í septemberhefti Reykjavíkurpóstsins. Sr. Ólafur E. Johnsen á Stað á Reykjanesi hreifst af öllum þessum fréttum og samdi “Ávarp eða umburðabréf”, sem hann sendi sýslubúum og sem dreift var síðan um Norðurland í eftirritum. Bréfið var prentað í “Vestlendingum” og Nýjum félagsritum” 1849. Þetta ávarp hafði mikil áhrif. Í ávarpinu segir: “Blökkumenn á Vestureyjum fengu nýlega frelsi sitt alli í einu”, síðan er vikið að hversu miði í frelsisátt hjá Íslendingum. Þegar þrælum tekst að heimta frelsi sitt “Aftur” hverju má þá ætla að samtakamáttur Íslendinga geti áorkað til aukin frelsis. Staðarklerkur hvatti mjög til fundahalda og bænaskráa um ýmis þörf málefni og síðan skuli haldinn fundur á Þingvöllum við Öxará. Í bréfi, sem Ólafur E. Johnsen skrifar mági sínum Jóni Sigurðssyni 8. janúar 1849 talar hann um að Íslendingar sýni sína fullkomnu alvöru og lætur fylgja ávarpið. Ávarpið er hvatning til aðgerða, mjög vel skrifað og brýnandi. Ávarp þetta hafði mikil áhrif og í Skagafirði varð það kveikja fundahalda og aðgerða gegn óvinsælum embættismanni Grími Jónssyni amtmanni á Möðruvöllum. Óvinsældir hans stöfuðu einkum af vafasömu mati á klaustur- og konungsjörðum til afgjalda og ekki síður hins háa “festugjalds”, sem krafist var af væntanlegum leiguliðum. Einnig kom til óánægja vegna yfirtroðslu amtmanns og stirðleika og hroka. Norðurreiðin 23. maí 1849 var sprottin af fjárhagslegu óhagræði, háum afgjöldum og festugjöldum, sárindum vegna hrokafullrar framkomu amtmanns og þeim frjálsræðishugmyndum, sem einkenndu tíðarandann á þessum misserum. Viðbrögð Gríms amtmanns Jónssonar voru þessi: “Islandskt Mytteri” (Dagbók G.J. 23. maí 1849). Óróa gætti víðar, í Skaftafellssýslu og Árnessýslu. Páll P. Melsted varð fyrir því að bændur í Selvogs og Ölfushreppum neituðu að geiða alþingiskostnaðinn vorið 1849 á “þeim forsendum að hann væri óréttlátur.” Rösenörn stiptamtmaður rak þá þrjá hreppstjóra og greðara var um greiðslur eftir það. Rosenörn getur þess einnig, að hann hafi á ferðalagi sínu um amtið orðið var við að hvatamenn að þrjósku við alþingiskostnaðar-greðslur væru efnaðri bændur. Síðar kom upp megn óánægja með greiðslur til Jóns Sigurðssonar í heimabyggð hans. Efnahagslegar ástæður virðast því hafa valdið uppsteit og ókyrrð meðal bænda, þótt stundum væri annað efni talin orsökin. Um 1850 hafði byltingamóðinn lægt um alla Evrópu, nema hvað enn var barist í hertogadæmunum, svo áhrifa febrúarbyltingarinnar gætti enn í ríkjum Danakonungs. Svo var í smækkaðri mynd hér á landi. Skagfirðingar höfðu orðið fyrstir til þess að krefjast afsagnar konungslegs embættismanns og árið eftir kviknaði uppreisnarandi meðal skólapilta í Lærða skólanum í Reykjavík. Íbúafjöldi Reykjavíkur var þá um 1150 samkvæmt manntali. Skólapiltar voru úr flestum héruðum landsins, nemendur voru 60 veturinn 1849-50. Pétur Pétursson síðar biskup, skrifar um þennan vetur og þann næsta frá sínum bæjardyrum: “Árin 1849-51 voru hér mjög slæm og þau óskemmtilegustu, sem ég hef lifað; flokkadrættir, lygar og slaður heyrði til Dagens Orden...” Þessi klausa er úr bréfi til Gríms Thomsen, skrifað nokkrum árum eftir að þeir atburðir gerðust, sem spruttu af flokkadráttum, lygum og slaðri meðal annars. “Flokkadrættir í Reykjavík.” Höfundur lýsir upphafi “pereatsins2 og rekur síðan umsagnir um skólann og stjórn hans og óreglu skólapilta. Eina veitingahúsið í Reykjavík var “Klúbburinn,” rekið af August Thomsen, syni Ditlevs Thomsens. Þeir feðgar voru ættaðir úr hertogadæmunum og studdu heimabyggðir sínar í orði og verki. Kristján Kristjánsson bæjarfógeti virðist hafa skilið frjálsræðiskröfur skólapilta betur en honum reyndist hollt. Drykkjuskapur pilta gekk svo úr hófi að Sveinbjörn Egilsson skipaði þeim að ganga í bindindisfélag og hélt yfir þeim mjög óheppilega skammaræðu 17. janúar. Sveinbjörn var af mörgum talinn ekki sem heppilegastur stjórnandi og meðal þeirra, sem voru honum fremur andsnúnir voru bæjarfógetinn og vertinn. Ekki er ólíklegt að Holtsetinn hafi fremur ýtt undir óánægju skólapilta og þverúð gegn skólameistara, sem var konunghollur maður. Höfundur lýsir málatilbúnaði og afgreiðslu og það kemur í ljós, að skyldleiki hafi ráðið miklu um viðjorfið til málefna og málsloka. Síðan er fjallað um “Dómkirkjuhneykslið” 10. febrúar 1850, sem var ekki ósvipað hvað málatilbúnað áhrærði. Fljótt á litið gæti virst að mótmælin ættu skylt við einhverskonar “vasabyltingar,” gegn yfirvöldum almennt. En svo fór að Trampe greifi, sem var skipaður stiftamtmaður 10. febrúar, komró á í Lærða skólanum og málamiðlun varð út af “dómkirkjuhneykslinu.” Næstu kaflar eru helgaðir undirbúningi undir “Þjóðfundinn,” sem átti að halda sumarið 1850. Fyrst er sagt frá blaðaútgáfu, sem hófst m.a. vegna áhrifa aukins áhuga á þjóðmálum og væntanlegs þjóðfundar. Frumvörp um stjórnskipan á Íslandi og umræður um val þingmanna einkenndu fyrstu blaðaskrifin. “Andblástur gegn Jóni Sigurðssyni” þar sem færð eru fram helstu rök, sem menn höfðu gegn Jóni í kjördæmi hans, þ.e. meintur kostnaður. “Kosningar til þjóðfundarins.” Allir karlmenn 30 ára og eldri höfðu kosningarétt og fulltrúar þjóðarinnar skyldu vera fjörutíu samkvæmt samþykkt alþingis 1849. En þjóðfundinum var frestað - Brynjólfur Pétursson samdi frumvarpsdrög, en áhugi stjórnarinnar á að leysa deilur um stjórnarlög Íslands var enginn um þetta leyti, sökum deilunnar og styrjaldarinnar við Hertogadæmin. Hinn 16. maí 1850 var gefið út konungsbréf um væntanlegan þjóðfund 4. júlí 1851. Ástæður eru færðar fyrir frestuninni, þ.m. Slésvíkur deilurnar og ónógur undirbúningstími. Sama dag undirritaði konungur annað skjal þar sem stiftamtmanni Trampe greifa er veitt stóraukið vald, svo sem að “fjarlægja hættulega einstaklinga frá ákveðnum stöðum eða flytja þá úr landi. Skólasveinum Lærða skólans mátti vísa bæði úr skóla og burt frá Reykjavík... “Réttlæting þess aukna valds stiftamtmanns er sá órói, sem Norðurreið Skagfirðinga vakti upp árið eftir í Reykjavík. Fyrst er bent á “et i flere Henseender beklageligt Skridt af Bönderne i Skagefjorden mod den daværende Amtmand... Johnsen” (ólafur Oddson: Norðurreið Skagfirðinga, bls. 62. Saga 1973). Skömmu síðar var gefið út bréf, þar sem uppboð á jörðum til “festu” skuli ekki eiga sér stað áfram... Með þessu bréfi kemur í ljós, að stjórnin hefur skilið frumástæðuna til Norðurreiðar. Í sambandi við aukið vald stiftamtmanns er vitnað til aukningar valds landstjórans í Vestur-Indíum, 1817, 1820 og 1848. Tengsl bréfsins við Ávarp Ólafs E. Johnsens á Stað eru augljós. Fyrsti Þingvallafundurinn var haldinn 1848, og sóttu hann 19 menn, sá næsti var haldinn árið eftir, þar funduðu 180 menn, og meðal þeirra var helmingur skólapilta úr Lærða skólanum. Þeim fundi var ætlað að vera undirbúningsfundur undir væntanlegan Þjóðfund að ári. Þriðji fundur var haldinn 1851, Þórður Guðmundsson sýslumaður Árnesinga var fundinum sem lögreglustjóri, hann áætlar fundarmenn um 80, 28. júní. 140 menn samkvæmt frásögn Jóns Sgurðssonar. Bréf til Gísla Brynjúlfssonar 12. júlí 1851. Unnið var að frumvarpsgerð innan dönsku stjórnarinnar fyrir væntanlegt stjórnlagaþing eða Þjóðfund hér á landi. Höfundur fjallar um þessi efni í “Frumvörp dönsku stjórnarinnar” og áður í “Dregur að þjóðfundi.” Trampe hafði fengið aukin völd samkvæmt bréfi 16. maí og einnig var ákveðið að senda flokk danskra hermanna til landsins til að tryggja að allt færi friðsamlega fram. Bið varð á því að fundarhöld gætu hafist vegna þess að nauðsynleg gögn voru ókomin frá stjórninni. Fundur var þó settur 5. júlí og gögn höfðu borist. Full gögn höfðu loks borist 12. júlí. Stjórnin lagði fram frumvarp til stjórnskipunarlaga, þar sem gert var ráð fyrir að Grundvallalög Dana frá 1849 giltu á Íslandi, stefnan var að innlima Ísland í Danaveldi. Trampe lýsti því yfir að “Ísland sé partur úr Danmerkurríki” og á þeim grundvelli skuli umræður fara fram. Höfundur rekur síðan umræður um stjórnarfrumvarpið, nefndaskipun og önnur þau mál, sem komu til kasta fundarins. Niðurstaða Jóns Sgurðssonar og meirihluta fundarmanna varð sú: “að konungur vor getur ekki löglega sleppt hinni ótakmörkuðu einveldisstjórn sinni yfir landinu, sem byggð er á hollustueiði þeim, er landsmenn unnu Friðriki hinum 3. árið 1662, nema eftir samkomulagi við þegna sína á Íslandi...” Jón Sigurðsson vitnar einnig til bréfs konungs frá 23. september 1848 þar sem fundinum er ætlað að segja til um að hve miklu leyti grundvallarlögin... skulu verða gild á Íslandi... Varðandi fjárhagsmálið, álitu fundarmenn, að aðskilja bæri fjárhag Íslands og Danmerkur. Þarna var kominn Akkilesarhællinn, því að tekjur Íslands voru um 22.000 ríkisdalir, en tekjurnar þyrftu að nema um 60.000 ríkisdölum.S Höfundur lýsir síðasta fundi þjóðfundarins 9. ágúst, sem var sá 16. og lokaorðum Trampes og mótmælum Jóns Sigurðssonar samkvæmt Þjóðfundartíðindum. Fundurinn stóð í um hálfa stund að ætlan höfundar. Síðan var haldið yfir lækinn og í klúbbinn. Hvergi sást til hermanna. Nokkrir þeirra sem kosnir voru á Þjóðfundinn komust ekki, þ.m. Þorleifur Repp. Einn var sviptur umboði, þjóðfundarmaður Vestmannaeyinga “fyrir að hafa tekið og útbreytt mormónatrú.” Sumar heimildir um það sem gerðist á Þjóðfundinum komu seint og um síðir í ljós. Einkabréf Jóns Jónssonar á Munkaþverá til sonar síns, eru ein þessara heimilda: “Allir ganga hér verklausir og hugsunarlausir... ekkert rekur né gengur. Þó... ég lifi hér í vellystingum praktuglega, þá er þetta einhver leiðinlegasti kafli ævi minnar, því að ekkert er gert og um ekkert hugsað.” Jón á Munkaþverá telur í bréfi frá 23. júlí- “Nú er þingið sett á laggirnar og farið að vinna að ætlunarverki sínu...Þetta þótti þinginu hart að eiga réttindi sín í höndum danskrar þjóðar...” Varðandi skipun Trampes um að halda sig að boðorðum grundvallarlaganna þá taldi Ásgeir Einarsson á Þingeirum það “Íslendingum ósamboðið, að gefa sig undir atkvæði bænda á ríkisþingum Dana.” Þessi afstaða kom einnig í ljós hjá Brynjólfi Péturssyni í bréfi til Páls Þ. Melsted 27. maí 1850. Þar er um að ræða tollamál sameiginleg fyrir Ísland og Danmörk, “en ef lög þessi yrði lögð undir ríkisþingið, þá væri dönskum bændum gefið leyfi til öldungis út í loftið að kúga íslendinga eins og þeir vildi...” og síðar segir í bréfinu um sameiginleg tollamál: “hef ég sýnt og sannað að þetta yrði 10 sinnum verri harþstjórn, (þ.e. stjórn lýðþingsins) en nokkurn tíma gæti orðið undir einvaldsstjórn.” Jón Sigurðsson lýsir anda þingmanna svo í bréfi til Gísla Brynjúlfssonar 14. ágúst 1851: “Saviter in modo, fortiter in re,” og hann telur, að þeir muni þola valdbeitingu, en aldrei játa því sem rangt sé, verði og séu blíðir í máli, en harðir í raun. Lokakaflar þessa viða- og efnismikla rits eru: “Eftirmál - Þjóðfundurinn til umræðu á erlendri grund - Eftirhreytur - Niðurstöður og lokaorð.” Lýsingum á lokum Þjóðfundarins ber ekki saman. Hin hefðbundna lýsing hefur verið máluð á töflur og frásögnin er lýsing á samstöðu þjóðkjörinna fulltrúa gegn valdbeitingu, fundarslitum Trampe greifa, sem var svarað með: “Vér mótmælum allir.” Höfundur tekur upp lýsingu Þórðar Sveinbjörnssonar við lok ræðu Trampe: “Nú fór að varða róstusamt í salnum... Greifinn ítrekaði orð sín, hér væri því ekkert þing eða þingmenn framar. Háreistin varð því meiri, en ekkert skildist... ég hélt á burt og heyrði ei meir, nema prótest í kóngsins nafni. Sagt er að Jón Guðmundsson hafi steitt hnefana og komist allur upp á borðið, en andlitin á J.J. vil ég ekki um tala. H.St. var eins og formyrkvað tungl.” Eftirmálin að lokum þjóðfundar og refsiaðgerðir gegn embættismönnum eru síðan raktar af höfundi, afgreiðsla vissra breytingatillagna og margvísleg bréfaskipti. Einning er nákvæmlega fjallað um aðgerðir og aðgerðaleysi herflokksins á þjóðfundatímanum. Miklar heimildir eru um eftirmálin. Skýrslur voru samdar og gerð út sendinefnd á konungsfund. Trampe hlaut harða dóma hjá þjóðfrelsismönnum og ýmsir danskir menn töldu hann hafa gengið of langt með því að slíta þjóðfundinum á hæpnum forsendum, þessi efni eru rakin í næsta kafla, Þjóðfundurinn til umræðu á erlendri grund.” Kröfur Íslendinga á þjóðfundinum urðu grundvöllur frelsiskrafna landsmanna allt fram til 1918, þegar Ísland varð sjálfstætt ríki. Eftir þjóðfundinn dofnaði yfir pólitískri baráttu. Viðhorf almennings til Alþingis og alþingiskostnaður var ekki uppörvandi, svo að efa tekur að gæta jafnvel hjá Jóni Sigurðssyni um “hæfni þjóðarinnar að standa á eigin fótum...” Hannes Stephensen lét sér koma til hugar að fara af stað með bænaskrá haustið 1851, “þar sem átti að biðja konung að gerast einvaldur yfir landinu.” En konungur var einvaldur í raun yfir Íslandi og það fyrirkomulag varðveitti Íslendinga frá því að þeir “gæfu sig undir atkvæði danskra bænda á ríkisþingum Dana.” Margir litu á konung sem verndara Íslendinga fyrir skilningsleysi og vanþekkingu danskra lýð-fulltrúa. Snemma á 4. áratugnum virðast forystumenn Íslendinga og aðrir þeir sem fylgdust með stjórnmálum, einhuga um að neita setu íslendinga og aðrir þeir sem fylgdust með stjórnmálum, einhuga um að neita setu Íslendinga á dönsku lýðþingi. Grímur Jónsson amtmaður taldi að Íslendingar ættu að hljóta sérstaka samkomu, á árunum 1824-30. Bjarni Thorarensen var sama sinnis. Í Viðauka við þetta rit eru birtar álitsgerðir Magnúsar Stephenssen, Baldvins Einarssonar, Bjarna Thorarensens og Páls Þ. Melsteds um alþingi, meðal þeirra ríkir sama skoðun. Afstaða Fjölnismanna var skýr og í “Bréfum Tómasar Sæmundssonar segir, að hann sé “alltaf að verða meiri og meiri royalisti fyrir okkur Íslendinga.” Höfundur vitnar í bréf Jóns Sigurðssonar til Páls yngra Melsted í september 1852: “Pólitík kemur af sjálfu sér, en líkamleg framför er nú það, sem okkur ríður mest á.” Verslunarfrelsið “var takmarkið, sem augu manna beindust einkium að...” Í “Eftirhreytum” kemur glöggt í ljós, sá mjög takmarkaði áhugi sem kjósendur höfðu á pólitík, í því formi sem þjóðfrelsismenn höfðu markað. Úrslit Þjóðfundarins og störf Alþingis ollu vonbrigðum og ekki síst sveið mörgum kostnaðurinn við störf þess. Í Þjóðólfi birtast greinar, þar sem kvartað er yfir litlum árangri Alþingis í þeim málum, sem virðist hafa þótt brýnast að koma fram, þá fyrst og fremst bættri verslunartilhögun. Þingvallafundur var haldinn 11.-12. ágúst 1852 og hann sóttu 114 manns. “Hin aukna áhersla á verklegar framkvæmdir er mjög áberandi gegn gengisleysinu í stjórnmálabaráttunni.” Höfundur vitnar í bréf Jóns Jónssonar til Jóns Sigurðssonar 17. janúar 1852. Þar birtist raunsönn lýsing á hag þeirra, sem töldust til bjargálna bænda og þjóðarinnar þar með, “við þurfum daglega að vinna fyrir brauði okkar af öllu kappi, og þykir gott ef við þurfum ekki að svelta með fjöldkyldu vora...” Síðan ályktar hann að “Við bændur þolum ei meiri skattaálögur. Um 1850 stunduðu 48.515, þ.e. 89% þjóðarinnar landbúnað og 4.057 sjávarútveg. Bardenfleth stiftamtmaður var jafn raunsær um efnahagslega getu Íslendinga til að standa undir auknum sköttum eins og bóndinn á Grænavatni. Efnahagslegar forsendur þess, að Íslendingar gætu staðið stjórnarfarslega á eigin fótum, voru ekki fyrir hendi um miðja 19. öld. Bardenfleth víkur einnig að menningarlegum framförum Íslendinga í æviminningum sínum frá 1857, þar sem hann telur að sjálfræði Íslendinga myndi auka “sundrungu og hefta menningarlegar framfarir.” Hann telur einnig, að æðri menntun á Íslandi myndi hraka, “ef tengsl þess við háskólann í Kaupmannahöfn rofnuðu.” Höfundur vitnar í bréf Bjarna Thorarensens til Baldvins Einarssonar tveim áratugum fyrr, “að það yrði dauðadómur yfir Íslandi að missa réttindin við Kaupmannahafnarh´skóla.” Í “Niðurstöður og lokaorð” eru dregnar saman helstu staðreyndir um árangur baráttunnar fyrir auknu sjálfræði frá endurreisn Alþingis og tímanna þar á undan, eða frá 1830-51. Þjóðfundurinn markaði sjálfstjórnarstefnuna skýrt og greinilega. Hagur landsmanna hafði heldur vænkast síðari hluta fyrra helmings aldarinnar, en þrátt fyrir það fór því fjarri að vorhungrið segi ekki til sín. Þótt afurðagetan ykist, þá rann ágóðinn af versluninni til danskra kaupmanna og þess vegna var augljóst, að innlend verslun var þýðingarmesta krafan, krafa, sem gat skipt sköpum um hagsæld Íslendinga, yrði hún framkvæmd. Það hefur verið mikill siður ýmissa sagnfræðinga að telja íslenska embættismenn á þessu tímabili, þýlunaða gagnvart dönskum stjórnvöldum. “Þegar betur er að gáð, bendir margt til, að sá dómur sé á ónógum rökum reistur...” Konunglegir embættismenn voru raunsærri mörgum þjóðfrelsismanninum, en sérstaða Íslands var þeim fyllilega ljós, þ.m. Jóni Sigurðssyni. Þeir töldu að heillavænlegast væri að halda tengslum við Danakonung. Þetta kemur fram í viðhorfum Péturs Péturssonar biskups, þar sem hann andmælir kenningum um heppilegra samband við Breta, Bandaríkin eða Norðmenn. Samkvæmt frásögn Þorvalds Thoroddsens í Ævisögu biskups, áleit hann, að ef Ísland sameinaðist Englandi eða Bandaríkjunum, yrði það “selstöð eða verstöð til fiskveiða. Íslendingar mundu á skömmum tíma missa mál sitt og þjóðerni og verða þýðingarlaus verkamanna og fiskimannalýður í þjónustu auðmanna.” Hér kemur glöggt fram þjóðhollusta Péturs Péturssonar, og gefast mörg önnur dæmi um afstöðu hans í þessu riti. Hér á við vísa Bjarna Thorarensens: “Kóngsþrælar íslenskir aldregi voru/ei heldur skrílþrælar lyndi með tvenn/ætíð þeir héldu þá eiða þeir sóru/ágætir voru því konungamenn.” Höfundur segir frá viðhorfum þeirra conservatívari. Árni Helgason stiftprófastur í Görðum var einn þessara conservativu, hann átti bréfaskipti við ,ymsa, sem voru svipaðs sinnis, raunsæir og lítt ginnkeyptir fyrir “þjóðaranda eða frelsisanda” hvað þá “þjóðdjúpinu.” Bjarni Þorsteinsson var mikill vinur stiftsprófasts svo og Þórður Sveinbjörnsson, sem hafði verið sýslumaður í Árnesþingi og meðal annars upprætt þar illvígt þjófagengi á fyrri hluta aldarinnar, sem hann lýsir nánar í ævisögu sinni. Hann var dómstjóri og komst í andstöðu við Jón Sigurðsson á þingi. Hann skrifar um hættuna, sem stafi af flokksforingjum og á þar við Jón Sigurðsson á þingi. Páll Þ. Melsted amtmaður og Pétur Pétursson biskup voru “Varfærnir og litu á pólitík sem list hins mögulega.” Enginn maður átti jafn mikinn hlut að “mótun og skipulagi alþingis og Páll Melssted.” Pétur Pétursson átti stöðug bréfaskipti við bróður sinn Brynjólf Pétursson, og í þeim bréfum birtast skynsamlegri umsagnir um íslenska pólitík en í öðrum heimildum, um þetta leyti.Höfundur fjallar einnig umBardenfleth, Rosenörn, stiftamtmenn og Johan Nicolai Madvig og fl. og síðast en ekki síst Trampe greifa, Minningar og bréf eru heimildir höfundar um þessa menn, og þá kemur í ljós, að þeir allir ásamt Krieger stifamtmanni fundu fyllilega til þeirrar ábyrgðar, sem staða þeirra hér á landi útheimti og skildu manna best viðhorf Íslendinga, og e.t.v. betur en þeir, hvað gjörlegt væri landsmönnum til hagsbóta og framfara. Höfundur dregur saman umsagnir um Jón Sigurðsson í bókarlok. Þar kemur fram, að Jón Sigurðsson hefur veri ráðríkur og lítt þolað mótlæti við ví, se hann taldi sannast og réttast. Hann var mikill flokksforingi. Brynjólfur Pétursson segir í bréfi frá 1844, að hann “gjöri of mikið til að vera flokksforingi. Brynjólfur Pétursson segir í bréfi frá 1844, að hann gjöri of mikið til að vera flokksforingi” í sambandi við samninga um sameiginlega tímaritsútgáfu hans og Fjölnismanna, sem ekkert varð úr. Þegar “hófssemdarfélag var stofnað meðal íslenskra stúdenta... kom enginn úr sveit Nýrra félagsrita, þeir voru svo háðir Jóni Sigurðssyni...” Afrek Jóns Sigurðssonar var að marka stefnuna til aukins sjálfræðis, (orðið sjálfstæði kemur ekki fyrir í textum fyrr en 1879 sbr. Orðabók Háskólans) og stuðlaði manna best að auknu verslunarfrelsi og bættum atvinnuháttum með ritgerðum í Nýjum félagsritum og víðar, en þær framfarir, sem af því spruttu, urðu grundvöllur frekari breytinga í sjálfræðisátt. Auk þessa var hann merkasti sagnfræðingur Íslendinga á 19. öld og stóð að viðamestu útgáfustarfsemi á heimildum að sögu Íslendinga. Eftir Þjóðfundinn lagði hann höfuðáherslu á “líkamlega framför” og telur, að afdrif Þjóðfundarins “hefðu verið hið heppilegasta, sem orðið gat, eftir því sem á stóð.” Höfundurinn álítur að Jón Sigurðsson hafi “skapað betri vígstöðu í sjálfstæðisbaráttunni með hinum í rauninni óraunsæju kröfum þjóðfundarmanna. Grundvöllinn skorti, til þess að bera uppi kostnaðinn af innlendri stjórn “Jón Sigurðsson og fundarmenn leiddu ekki hugann að þessu grundvallaratriði.” Ástandið var slæmt þá og varð ekki betra síðar á öldinni í efnahag landmanna, eins og höfundur bendir á: “Þeirri staðreynd hefur ekki verið mikið haldið á loft, að þegar blaðað er í skjölum danska utanríkisráðuneytisins frá síðari hluta 19. aldar, sem varða Ísland, má sjá, hvað oft þau greina frá samskotum vítt um Evrópu til hjálpar bágstöddu fólki á Íslandi.” Höfundur skrifar um “víðtæka félagsmálaþróun” hér á fyrri hluta 19. aldar og nefnir í því sambandi jarðabótafélög og lestrafélög. Fyrstu lestrfélögin voru stofnuð af amtmönnum í Norður-amtinu og skömmu síðar í Suður-amtinu skömmu fyrir aldamótin 1800 og Búnaðarfélög í Svínavatns-, Auðkúluhreppum, og Húss- og bústjórnarfélag Suðuramtsins á fyrri hluta 19. aldar. Höfundi hættir til að nota það fljótandi hugtak “alþýða” full frjálslega. Að Jón Sigurðsson hafi verið “foringi alþýðunnar” og að “órofa fylking alþýðu manna stóð að baki honum”(vitnað í Lúðvík Kristjánsson - Á slóðum Jóns Sigurðssonar) sé rétt mat fer eftir því hvaða merking er lögð í hugtakið alþýða, þeirra tíma merking eða óljós nútíma merking. Hugtökin “félagsmálaþróun og alþýða” hafa verið notuð svo oft af pólitískum lýðskrumurum og stjórnmálafíflum, svo ekki sé minnst á “félagshyggju”, að öll þessi hugtök eru vart lengur nothæf í vönduðum sagnfræðiritum, það er óbragð af þeim eftir að hafa verið mörkuð á fána hinna stórkostlegu félagshyggju og alþýðuhreyfinga 20. aldar. Bestu eftirmælin eftir Jón Sigurðsson voru flutt af Pétri Péturssyni biskup bið útför hans. Kafli úr þeim er birtur í þessu riti. Biskup vitnar í Pál postula, annað Tímóteusarbréf 4:2-3 og leggur út af því: “Prédika þú orðið, gef þig að því í tíma og ótima; vanda um, ávíta, áminn með öllu langlyndi og fræðslu.” Biskup nefnir Jón Sigurðsson “Frábæra frelsishetju” í útfararræðunni og má það vera sannari einkunn en “alþýðuforingi.” Viðbrögð bænda við baráttu Jóns Sigurðssonar voru ekki einhlítur stuðningur. Það gekk svo langt, að sveitungar hans léðu honum ekki atkvæði, vegna þess að þeim þótti hann fulldýr, og mikillar óánægju gætti með störf hans í fjárkláðamálinu. Þarna komu til viðbrögð frumstæðs bændaaaþjóðfélags, sem var samt sem áður svo frábrugðið viðhorfum stéttarbræra í öðrum löndum, að ekki er hægt að nefna íslenska vændur “Stétt á stigi hálfsiðunar í skauti siðmenningarinnar” (Karl Marx). Erlendir ferðamenn, sem fóru hér um á fyrri hluta 19. aldar, undruðust menningarstig íslenskra bænda, þegar þeir báru þá saman við bændur í heimalöndum sínum. Þeir bjuggu enn að menningararfinum. Sjálfstæðisbaráttan fór fram í höfuðborg ríkisins, Kaupmannahöfn, alla 19. öldina. Þar störfuðu útgáfufélög bóka og tímarita, og þar voru ort þau kvæði, sem vöktu og hvöttu landsmenn. Grunnurinn að sjálfstæðisbaráttunni var mótaður á árabilinu milli 1830-1851 í Kaupmannahöfn. Á Íslandi var engin forsenda til þess að hefja baráttuna. Þjóðfélagið var fámennt bændasamfélag, sem rétt hjarði, samstaða og hópkennd hamlaði frávikum og mannagrein, frjarlægðin frá “Fátæktarlandinu” og kynni af grónari menningarhefðum og evrópskri menningu skerpti þá ömurlegu mynd, sem rómantíkerarnir sáu í íslenskri nútíð. “Dauft er í sveitum, hnípin þjóð í vanda....” Baldvin Einarsson var arftaki Eggerts Ólafssonar eins og Fjölnismenn. Fræðslan var grundvöllurinn, en oft virðist þeim viðfangsefnið vonlítið: “Að fræða, hvur mun hirða hér um fræði? / heimskinginn gjörir sig að vanaþræl, / gleymd eru lýðnum landsins fornu kvæði, / leirburðastagl og holtaþokuvæl / fyllir nú breiða byggð með aumlegt þvaður, / bragðdaufa rímu þylur vesæll maður.” Í viðauka 3 í þessu riti er birt “Samtal milli frónsks og dansks Íslendings,” sem er “merkileg heimild um þær andstæður og öfgar, sem finna mátti hjá þjóðinni um þetta leyti.” Andstæðurnar, hér heima stöðugt og barátta við að halda hungurvofunni frá dyrum, andleg forpokun og vanaþrælkun og hins vegar rómartískir draumar um glæsta fortíð og uoorisu þeirrar fortíðar með Alþingi á Þingvöllum, ásamt gagnsemisstefnu ofinni skynsemishyggju og upplýsingu. Aðalgeir Kristjánsson hefur sett saman heimildarrit um upphaf sjálfræðisbaráttunnar, þar sem safnað er saman ítarlegum heimildum og sögð saga, sem sker sig úr of mörgum íslenskum sagnfræðiritum, sem rituð hafa verið á síðari hluta þessarar aldar, hvað snertir heimildarýni og vandaða meðferð og lestur heimilda og skilning á ríkjandi viðhorfum þess tímabils, sem um er fjallað. Höfundurinn lætur heimildirnar hafa síðasta orðið, og þá einstaklinga sem skópu þær. Hann ritar söguna frá forsendum þeirra tíma, sem þá voru nútíð. Paul Valéry skildi strax hættuna af “söguspekinni” og afleiðingum hennar, að skrifa söguna aftur á bak, sem lokar fyrir raunsanna sagnfræði og bjagar og skekkir söguna. Aðalgeir Kristjánssyni tekst með riti sínu að gera þá tíma sem fjallað er um að nútíð lesendans, það er mikið afrek.

Surtur fer sunnan

Surtur fer sunnan/ með sviga lævi,/ skín af sverði/ sól valtíva.
Grjótbjörg gnata/ en gífur rata,/ troða halir helveg/ en himinn klofnar.

Kornræktarlönd koma mjög við sögu bæði við upphaf og fall Rómaveldis, mannfjölgun og landhungur. Rómaborg var stofnsett 753 f.Kr., fall Vestrómverska ríkisins 476.

Pax Romana.
The Untold Story of Ireland´s Heroic Role from the Fall of Rome to the Rise of Medieval Europe. How the Irish saved Civilization. Höf: Thomas Cahill. Anchor Books 1995

Kveðið á víkingaöld: Bitur vindur blæs í nótt/ bærir úfið Ránartraf./ Grimmir Norðmenn geta ei sótt/ greitt um sollið Írlandshaf. Hermann Pálsson þýddi úr írsku.

Translatio Studii.
Þrjár þýðingar lærðar frá miðöldum. Philosophia Islandica. Ritstjóri Þorsteinn Gylfason. Hið íslenska bókmenntafélag. Reykjavík 1989.

Hvar liggja landamærin við kornforðabúr heimsins þennan sólardag í dag? Gegnum gítarnögl öskurapa?

Framboð - eftirspurn

   Engin rök liggja til þess að íslensk embættis- og höfðingjastétt 17. og 18. aldar, á dögum merkantílisma (kaupskaparastefnu) og kameralisma (hagsýsluveldi) hafi verið þess megnug að svipta af með handafli eða einu pennastriki þeim viðskuptaháttum sem ríktu í álfunni. Varla heldur hægt til þess að ætlast (Eggert Þráinsson). Landbúnaður var bjargræðisvegur Íslendinga líkt og sjávarútvegur og sami mannafli stundaði landbúnað og sjósókn. Allur fiskur sem eftirspurn var eftir af Íslands ströndum í Evrópu þessar aldir aflaðist á handfæri í árabáta. Hefði landbúnaður að mestu lagst af upp úr 1490 sakir vinnuaflsskorts hefði Ísland orðið verstöð Hollendinga, Hamborgara eða Englendinga. Líkast til hefði landslýður fljótt mætt örlögum sínum og að mestu flutt brott (sjá Píningdóm í Alfræði Vöku Helgafells, höf. Einar Laxness). Víst er að landið sveik á fyrri öldum, orpið ís og eldi.
Þeir Vísi-Gísli, Eggert Ólafsson, Skúli Magnússon, Jón Eiríksson (sem átti virkan hlut í afnámi bændaánauðar í Danmörku), Stefán Þórarinsson, Baldvin Einarsson og Jón Sigurðsson stóðu allir í breiðri fylkingu mitt í stormi sinnar tíðar. Ásamt Bjarna Thorarenssen!

Hvað er Evrópa?

   Blágrámi liggur í loftinu, vorloftinu, hnífsblað í moldinni, brauðhleifur á borði, bókmenntagagnrýnandi fjasandi í útvarpið um Heidrich og Himmler; hnýtur utan í Kínamúrinn og stórrigningar haustsins; vekur spurn: Hefur maðurinn nokkra nasasjón af undirstöðum húmanískra mennta fyrst hann streitist jafn óðamála við að gera lýðum ljóst að yfirboð hafi svipt annars vægilegri fyrirætlan út úr samtíð hans. Hinar sjö frjálsu menntir Nasasjón af undirstöðum húmanískra mennta er Evrópa. Allt lagt að jöfnu jafn unggæðislegt.

Úr Alfræðiorðabók Arnars og Örlygs

   Kaupauðgisstefna, kaupskaparstefna, merkantílismi: ríkjandi efnahags- og stjórnmála-
stefna í Evrópu frá lokum miðalda til loka 18. aldar; beindist einkum að eflingu ríkisvalds og miðstýringu innlends efnahagslífs í stað þeirrar valddreifingar, sem ríkti á lénstímanum. Í utanríkisverslun var lögð áhersla á að koma á hagstæðum viðskiptajöfnuði með innflutningshöftum, verndartollum og ríkisstyrkjum til útflutningsframleiðslu. Skv. kenningunni átti hagstæður viðskiptajöfnuður að leiða til innstreymis dýrra málma, en magn þeirra í þjóðfélaginu var mælikvarði á hagsæld þess. Meðal kunnra stjórnmálamanna, sem aðhylltust kaupauðgisstefn. var O. Cromwell á Engl. og J B Cotbert á Frakkl. Á Ísl. kom kaupauðgisstefnan fram í einokunarverzluninni. Í lok 18. og byrjun 19. aldar vék merkantílisminn úr vegi fyrir áhuga manna á frjálsum viðskiptum og kapítalískum viðskiptaháttum.
Búauðgiskenning, búauðgisstefna, físíókratar: stefna í efnahags- og sjórnmálum. Kom fyrst fram á Frakklandi um miðja 18. öld; var telft gegn merkantílisma, kaupauðgisstefnunni
lagði áherzlu á frelsi atvinnulífsins og mikilvægi landbúnaðar sem undirstöðu efnahagslífsins. Helsti höfundur búauðgisstefnunnar var franski læknirinn F. Quesnay. Einn þekktasti franski stjórnmálamaðurinn, sem aðhylltist búauðgisst. var fjármálaráðherra Loðvíks 16. , A. Turgot, og stefnan hafði einnig mikil áhrif á Adam Smith. Dönsk stjórnvöld 1784-1800 aðhylltust mjög búauðgisstefnu og á Íslandi gætti áhrifa stefnunnar m. a. í störfum landsnefnda 1770 og 1785 og tillögum þeirra svo sem afnám einokunarverzlunar og stofnun Landsyfirréttar.

Nu tids glimps.
Ablatívusar og imperatívar iðnvæddrar heimsbyltingar er löngu gengin í garð sem kunnugt er, vel tækjavædd ílum og hrossabrestum utan af vinstravængnum, þeim hægri líka. Skal öllum ljóst vera. Hrynsveitin Legíó og Pönksveitin Píkuklórur leika fyrir dansi. Þeir allrafyndnustu, Rammslægir húðajálkar skemmta í hléi. Nefndin.

 

Strimlar

   „Hamborgarar fluttu Íslendingum svipaðar vörur og Englendingar á 15. og 16. öld. Keyptu einkum fisk, auk þess lýsi, brennistein, vaðmál og fálka. Hamborgarar virðast hafa orðið fyrstir til að flytja héðan æðardún, sauða - og nautakjöt, lambaskinn og gærur. Á 16. öld lærðu Íslendingar að prjóna, og þá var prjónles einnig flutt út: sokkar, vettlingar og leistar. Meðal innfluttra nýjunga var brennivín; ennfremur fengu Íslendingar vopn frá Hamborgurum fram eftir 16. öld, enda studdu landsmenn oftast Þjóðverja í átökum við Englendinga.
Ein merkilegasta nýjungin sem fluttist til landsins var prentverk, sem Jón Arason, Hólabiskup, mun hafa keypt frá Hamborg um 1530. Einnig fékk Ögmundur Pálsson Skálholtsbiskup svonefnt “orgelwarck” frá Hamborg“.
(Íslandsaga a-h, Einars Laxness, í Alfræðiflokk Vöku Helgafells, 2. útgáfa 1998 Uppsláttarorð, Hamborgarar).
Einokunarverslun Dana á Íslandi stóð frá 1602-1787. Í verstu hallærum og mannfelli af hungri töpuðu kaupmenn, en hagur þeirra stóð með mestum blóma þegar landsmönnum sjálfum vegnaði best. (Íslensk þjómenning. Veðurfar á Íslandi Veðurfarsbreytingar á sögulegum tíma bls 218-19).
 

Fáeinar meginlínur í sögu lands og þjóðar

  Fyrir fimm þúsund árum höfðu menn, sem stunduðu akuryrkju og kvikfjárrækt, sest að í þeim héruðum Evrópu sem áður voru hulin jökli, og hafði þeim jafnframt auðnast að nema lönd á ströndum Noregs og eyjunum norðan Skotlands. Ísland lá lengst norður í höfum og utan seilingar þessa fólks. Þar hafði lífríkið þróast í yfir 13.000 ár án íhlutunar manna. Á Englandi tók það manninn t.d. aðeins rúm tvö hundruð ár að eyða álmskógunum (tvö hundruð ár er líftími birkitrjáa). Skógarnir viku fyrir graslendi, sem var notað af búpeningi eða tekið til akuryrkju og garðræktar. Fyrir rúmum þúsund árum voru flest gróðurlendi þar um slóðir fullnýtt. Skógar og kjörr; Sjá Íslensk þjóðmenning - Uppruni og umhverfi; kafli Sturlu Friðrikssonar, I. bindi.
“Á 11. og 12. öld komu uppá áföll öðru hvoru á Ísalandi, en þess á milli var næg uppskera. Þegar leið á 13. öld fór hins vegar að síga á ógæfuhliðina og virðist afrakstur dvína mjög á 14. öld (stopular siglingar Norðmanna spiluðu þar inní). Veðurfar skánaði með köflum á þessari kólnandi tíð en við upphaf 17. aldar fór veðráttan hart kólnandi og afrakstur gróðurlendis rýrnaði til stórra muna. Þessi harðindakafli stóð linnulítið til loka 19. aldar, en þá fór veður loksins batnandi, og jókst við það allur afrakstur gróðurs.
“Afleiðing af því að gróðurlendi minnkaði og og afraksturinn að sama skapi var sú, að stöðvun varð í fólksfjölgun og síðan tók landsmönnum jafnvel að fækka.” “Samkeppni jókst um eign góðbúa og yfirráð framleiðslusvæða og baráttan um dvínandi landsgæði harðnaði. Ástand þetta einkenndi hina róstusömu tíma 13. aldar, Sturlunga aldar og stuðlaði að því, að hagur landsmanna fór hnignandi.” ( Uppruni og umhverfi, Sturla Friðriksson.)
“ Ísland var eftir lýsingu Arngríms ábóta Brandssonar í Þingeyraklaustri frá 1351 að dæma nærri skóglaust land. Íslendingar fylgdu sömu verslunarstefnu og Norðmenn og lögðu bann við útflutningi matvæla nema matvæli fengjust í móti. Um 1330-40 munu Norðmenn hafa orðið aflögufærir með korn sökum vaxandi kornflutnings þýskra Hansakaupmanna til Noregs m.a. frá Eystrasaltslöndum; þá jókst sigling til Íslands, og Íslendingar stóðu ekki lengur gegn útflutningi skreiðar. Góður skreiðarmarkaður varð til erlendis og hækkandi verð, en því kann að hafa valdið innlend eftirspurn. Norskir kaupmenn í Björgvin urðu allsráðandi fyrir tilstilli konungs og/ eða ríkisráðs í Íslandsversluninni um 1350. Sú einokun hélst til 1415, þegar fyrstu kaupskip, samkvæmt öruggum heimildum, sigldu frá Englandi til Íslands. Á þessum tíma sigldu Norðmenn enn einmöstruðum knörrum, með einu rásegli yfir úthafið (einnig á svonefndum búsum), en Englendingar áttu tvímöstrunga með nýtískulegri seglabúnaði (kugga?). Síðast er getið um knörr við Ísland 1428. Sama ár varð norskur floti í Björgvin fyrir árás þýskra Hansamanna og dagar knarra voru taldir. (Íslensk þjóð menning og Íslands saga a-h, Einar Laxness.)
Þýskir Hansakaupmenn hófu siglingar til Íslands um 1420. Á síðari hluta !5. aldar hylltu Hamborgarar Kristján I., Danakonung, sem hertoga sinn, en kóngur naut stuðnings Hamborgardeildar Hansasambandsins, gegn Englendingum, í streði útaf Íslandsverzluninni. Styrjaldarástand ríkti milli Dana og Englendinga 1468-90. Árekstrar urðu milli Englendinga og Hansamanna á Íslandi, í Grindavík og Hafnafirði svo dæmi séu tekin. Danskurinn rak Englendinga úr Vestmannaeyjum 1558 og upp frá því varð kaupsigling þeirra til Íslands hverfandi, Danir búnir að koma sér upp nýtísku skipaflota, og Nýfundnalandsmið fundin.  

Holt og bolt

  Annar eða hinn á Mæri eða á Jaðri. Á landamærum tveggja eða fleiri heima, t.d. á Mæri vaxandi millistéttar og snauðra bænda. Landhungur ríkir. Veldissproti ríkisvalds í miðju og tóm gröf; og kross. 22. og 23. Davíðssálmur litar stundina. Kankvíst bros í dauðastríði. Vakin von eftirlifenda. Hljóðnuð rödd í úthögginni gröf. Vitnisburður liðinnar nærveru kunnugra við kunnugan; kunnugleg rödd allra eftrkomenda á við og dreif í fjarlægri fortíð sem framtíð.
Annar og þessi Jean-Joseph Surin, Henri de Lubec, Michel de Certeau, Lacan, Michel Foucault, Joseph Ratzinger. Nútíð og veruleiki. Þjáning og gleði og lifsfylling að hafa lagt eitthvað á sig fyrir aðra lifendur sem óborna. Lífsnautnaseggir í bræðralagsbandi með píum og peyjum á grónum velli. 2800 kalóríur á mann, 2300 kalóríur úr plönturíkiu, á að giska 500 úr dýraríkinu, og óverulegt eða 33 kalóríur úr fiskmeti úr hafinu á hvern og einn 7000000 íbúa jarðar. Fjölgun miðséttarfólks í Kína og á Indlandi hefur að undanförnu stóraukið eftirspurn eftir landi undir búvöruframleiðslu. Tímarnir breytast.
 

Áheit

  Ögrandi bölsýni
styrkir raunsæi
sviftir af blekkingum
eykur þol
gott í þræsingi
 

Tacitus : Germania

Þýtt hefur Páll Sveinsson.

“ Mun mönnum hafa þótt það sönnum guðsótta nær að leggja fremur trúnað á gerðir guðanna heldur en að vera að hnýsast í þær fyrir forvitni sakir.” (bls. 65) Leita að súlum Heraklesar á strandlengju hins blauta Hollands!
Efi, grunur, vissa, tortryggni, trú, játning. Þekking vor er í molum og spádómur vor er í molum. En þegar hið fullkomna kemur þá líður það undir lok, sem er í molum. En nú varir trú von og kærleikur þetta þrennt, en þeirra er kærleikurinn mestur.. Korintubréf 13

Framfaragoðsögnin. Höf. Georg Henrik Von Wright, heimspekingur rökfræðilegrar raunhyggju, sem hann heyktist þó á - sænskumælandi Finni af skoskum ættum.
Lærdómsrit Bókmenntafélagsins 2003, íslensk þýðing Þorleifs Haukssonar. Ívitnun bls.172: “Skáldsagan Minnisblöð úr undirdjúpunum eftir Dostojevskí kafaði djúpt ofan í hin dökku svið mannssálarinnar, sem einhvern dag gætu brotist fram í ofsafenginni uppreisn gegn hinni skynsamlegu, skipulögðu og framsæknu samfélagsgerð. Hápunktur samfélagsgagnrýni 19. aldar er vissulega tilraun Nietzsches til umturnunar allra gilda, Umwertung aller Werte. Um Nietzsche sagði Wittgenstein einu sinni að hann hefði ef til vill
“snert við vandamálum í vestrænum hugsunarhætti ... sem enginn heimspekingur hefði nokkurn tíma glímt við” sem aðeins væri hægt að skrifa um “á hinu myrka máli hugboðsins... sem örfáir skilja.” Schade!
Henrik von Wright leysti Wittgenstein læriföður sinn af hólmi á kennarastóli í London síðustu 4 eða 5 árin, sem Wittgenstein lifði.
Bölsýni, raunsæi sviptir hulu blekkijga. Besti fáanlegur skilningur; að láta stjórnast af mannlegri speki eða af náð Guðs.

Módel og veruleiki

   Kornútsæði í fræbönkum heims, í eigu gróðapunga, er einhæf og steriliseruð afurð. Sjúkdómar geta hæglega grasserað í breiðunni. Korn og hrísgrjónaakrar legðust í rúst. Það væri hægur vandi að stilla upp módeli til glöggvunar. Og til að gæta jafnræðis á öllum sviðum: hertar píkur á reðursafnið.
Dægurmál: Sjálfstæðisflokkur: samfylking breiðfylkingar. Píratar flokkur, framsóknarauðurinn hægri vinstri; Radikale Venstre, gjaldeyrir, kaupgeta; kosningar til Alþingis.

Code Napoléon og kynlíf í álfunni

   Það er líffræðileg staðreynd, að kynlíf leiðir til getnaðar; aftengt getnaði jafngilt fróun hvata - ástríðna, heiftar. Getnaður á upptök sín í kynlífi. Kynferðislegt lauslæti snertir ofbeldisumræðu títtnefnda sé öllu haldið til haga. Tengist spennu, blóðhita, tilfinningahita og tendrast af sömu glóð. Eitt leiðir af öðru. Uhum - ræða tognar í umræðu, fjas, mas.
Hedon-píur og peijar dempa sinn skammt og upphefja eigin tilfinningar, auka með því lífsfyllingu sína. Útvatna fiskinn á útigrilli í Grímsnesinu sínu eða í Skorradal. Spara vart kossaflaður og smjaður utaní hommana, kommana og þá kristilegu, ofsækjendur sína og óvin sem rekur allra slóð, Júdasarkoss hverjum tiltækur. Þurradramb á snúru.
Lagalegur umbúnaður líffræðilegrar kynvillu telst vart frágangssök. En jafngildi hjónabands konu og karls fyrirfinnst ekki á heimsvísu og annað verður að teljast aldeilis fráleit forheimskun. Lagalegt afkvæmi homma birtist mögulega á óróaaldri með þungar sakir á sitt samfélag sérgott, sljótt, grimmt, yfirdrepsfullt, þyngri sakir en svo, að skynlitlir og ráðvilltir samþegnar geti frýjað sig samkenningu. Einróma samþykkt Alþingis talar sínu værukæra petite bourguaise fjárhagskröggu máli, flottheitanna, keppikeflanna, glópaháttarins.

Snið

  Logopoioi (gríska): sagnamennska, t.a.m Herodotusar, manns jafnt austurs og vesturs; fæddur og uppalinn í grísku borgríki í grennd við Milos, var ekki af jónískum uppruna. Tabula rasa, auð örk- auð vitund ungbarna við fæðingu að mati John Lockes en líka að mati franskmenntaðs marxista, Pol Pots. Wenn da da ist da da ist da da da. 

Ordo Árbók

  Örbirgð, fátækt og varnarleysi og vændi frá unga aldri. Og engir kossar. Framfærsla vændiskvenna í hinum víðu byggðum heims er dýrt spaug. Mannshöfuð er þungt. Uppdópaður bunki situr sniðhallt fjandanum líkastur á tilsniðnum herðum, sem skjóta má á víxl upp og ofan, hliðra til. Kæmu kossar við sögu hryndi framfærslan, ríðingarhrynan kollvarpast.. Kossar geta reynst bæði billegir og dýrir. Það er ljóst. Búkurinn missti fótanna, jafn blankur og vesæll og fjandinn sjálfur. Styrkur mellunnar liggur í úthaldinu, narrar og nærir þótt naumt sé skamtað.
Uppreisn hégiljur! Mellan ríður öllu og öllum fyrir gjald ólíkt skúrkinum og getur afkastað heil reiðinnar býsn, 5-10-15-20 á sólarhringi. Og engir kossar, en smokkar. Skálkurinn lætur sig hafa það, ríður öllu líkt og hóran, en gjaldtökulaust, af fullkominni fólsku, skipti það máli. Hefur á sinn hátt yndi af sældinni líkt og eftirlætið. Kossar af billegustu sort. Ofbeldisumræðan, sadó, masó, skitsó. Kel og getnaður. Einhæf fjölbreytni, sami sónninn, dársskapur, sljóleiki, grimmd, ofbeldismenn og fórnarlömb. Lítil reisn yfir öllum subbuskapnum, seyrunni og sullinu. „Ef þú smælar framan í heiminn, smælar heimurinn framan í þig”, gjaldtökulaust eða fyrir gjald, gildir einu, sama smælið. Sæðingameistarar eiga sínar græjur, gotraufar allskyns, allskonar. Tilefni: Engum er alls varnað, þeim sem trúa á frumkvæði kærleiksríks Guðs skapara himins og jarðar.
„Samfélagsmiðlarnir þurfa að gera skynsemi, kærleika og kristinn vitnisburð meira áberandi í umfjöllun en bull, stjörnuryk og sundurleitni.” Orð Benedikts Páfa á dögunum.
Kærleikur sem trúartilvera. „Allt kristið líf er svar við elsku Guðs. Fyrsta svarið er einmitt trú, sem samþykkir viðtöku, fullt undrunar og þakklætis vegna fordæmalauss guðdómlegs frumkvæðis, sem kemur á óvart og kallar okkur til sín.” Orð Benedikts Páfa XVI. á dögunum. Verk og listbrögð verða gegnsærri fyrir trú listunnenda. Afhjúpar púslsmenn.
Bænahald við altari, bænabækur, Sacramentarium og Graduale, geyma svör kórs og safnaðar undir messunni. Grallari á íslensku. Epistolarium bréf postulanna. Guðspjallið Evangaliarium. Lestur úr Gamla Testamentinu. Ordo, Árbók, lestrar sem eiga við hvern dag kirkjuársins. (Lesefni Kyrkjublaðs.) 

Menningarástand og fjölmiðlar

   Eru dómdagsspár blásnar út í fjölmiðlum, þá aðallega ríkisfjölmiðlinum af lýðræðislegum ástæðum, þykir vænlegra, hlustendavænna, hryllir og espar? Blóðlausar hugmyndir, forrit og hugsjónum er stöðugt flíkað í stað staðreynda, sanngirni, lausna. Er til of mikils mælst að menningarrýni slagi á stundum upp í það sem sést á síðum London Review, New York Review of Books og Times Literary Supplement og bregður stundum fyrir í bókmenntatímaritum á borð við Skírni o.fl. íslensk tímaritum, standard nauðsynlegur sem flestum til samanburðar.
Áberandi er hve sárlega skortir á frumspekilegan og heimspekilegan grunntón semikomma og komma, sem ávapa hvert annað í gríð og erg allan sólarhringinn í fjölmiðlum fjölmúlavílsins. Gremjulegt er hversu illa þessu ávarpsglaða liði tekst illa upp við að virða eða meta önnur og ólík sjónarhorn en sín eigin brostnu. Skvaldrið þeirra virðist, ef grannt er hlustað, eiga að virka bæði ögrandi og hvetjandi á andlega fylginauta að ekki sé talað um skapandi; þó allsendis storkunarlaust. Sbr. blóðlausar gervihugmyndir á borð við „ofbeldisumræðuna”.
Þó freudiskum ofsakláða og perversjónum sé oft höstuflega hampað á vakt heldur stirðbusalegra Pol Potista skolar ámátlegu tuðinu í eyru andlegra fylginauta, vellu af lákúrulegusta tagi, á sentimental hundingshátt, með lagi nautnasjúkra kynikera. Sjálfsagt til sannindamerkis um hrátt og óbrenglað veruleikaskyn. Margan blóðmikinn dámar ekki slyttin og hráskinnaleikurinn.
Kjúklingar eiga ef valdinu býður svo við að horfa að koma sér sjálfir í sláturhús og úða sig þar í kryddi og karríi umsjónarglöðum til nokkurs gleðiauka. Er furða þó margur sé snúðugur. 

Saga, sýn

  Landafundir, sáðplöntur, ræktarlönd; útsæði, korn, baðmull, kartöflur, maís, kaffi, bananar, kakó, te flyst milli heimsálfa við landafundi upp úr 1500. Ræktarlönd, bústofn, mannafli. Reynsluvísindi og tilraunir giltu við ræktun í landbúnaði jafnt á miðöldum sem á nýjöld (um 1500). Fyrir daga sjónglers og rafmagns; samgöngur og verslun. Á Bretlandi og Niðurlöndum var fljótlega á nýöld allt undirlagt í ræktarlöndum, framræstu votlendi jafnt og landfyllingu. Ræktun á meginlandinu hélt vart í við mannfjölgunina þegar komið var fram á 18. öld, bæði í Frakklandi og austar í álfunni, staðbundnar hungursneyðir.
Fólki í Afríku snarfjölgaði við búskaparbreytingar þær sem hlutust af landafundum Evrópumanna líkt og í öðrum álfum. Verslun með vefnaðarvöru og þræla á 9. öld yfir Miðjarðahafið úr Evrópu, slavar og germanir, í lönd Vandala og Araba; tímabundin einangrun ítölsku verslunarborganna rofin. Heimsverslunin í uppsiglingu.

Ást og umhyggju sinni ausa femínistar ótt og títt yfir urtagarð Guðbergs síns í leit að náttúrulegri sönnun vímunnar, hinni einu sönnu og náttúrulegu, ástarvímu Tyrones Powels incl. halarófu. Börnin lúra í lokuðu kerfi lífvísinda ásamt geimverum sínum. Útausið, útjafnað, jafngilt, hundflatt, aðstæðulaust vímuástand, flaður, daður, seyra. Nóg er að baðminum ausið. Konur og örlagagyðjur út um allar koppagrundir að selja sig, leysir hvers manns vanda peningurinn bleiki, eins barna og veikburða fólks; búpeningur og villt dýr framtíð barnanna.
Fá sum þeirra að hýrast á örreitiskotum með urtagarð og Búkollu sér til halds og trausts. Neyðin kennir naktri konu að spinna súperjeppa og tölvu. Stendur til að raspa og skrapa saman peningi út úr öllum sköpuðum hlutum hverja tifandi stund? Veisla í urtagarðinum, smólkur í farangrinum, sáðkorn í grýtta jörð, sýra, seyra, blekkingaleikir, söguleysi, flaður, lífslygi, menningarskortur handa hverjum og einum að kyngja og kantata. Er ætlunin að rökræða hlutina í samt lag á útopnu, kúl og töff í opnu lýðræði, misvel klæddir, fæddir og skæddir af aðgát og tillitsemi, hógværð og stillingu án minnsta hiks? Hvers virði eru þær játningar, sem til þess stuðla nær og fjær?