Fyrirboðar, váboðar, fordómar, kreddur, fagmennska, hugmyndir

   Hlutur Nýfundnalandsmiða er ærinn í sögu Evrópu landafundanna og nýja heimsins, Bristolbúa á Englandi 16. aldar, Baska, íbúa Normandí og Portúgala, í því afreki að stofna verstöð á Nýfundnalandi í nýja heiminum. Hvaða áhrif hafði fundur þessara auðugu fiskimiða á lífsafkomu okkar Íslendinga og á skipakost Breta o,sfrv? Englendingar sóttu Nýfundnalandsmið á stórefldum skipakosti og hættu að sækja á Íslandsmið. Er einhvers að sakna góðir landar, ástæða til að bæta upp fyrir dýrmætan glataðan tíma, leita hins eina sanna hreims horfinna tækifæra blótandi og tuðandi að fordæmi unglinga og æsku landsins á heimsmálinu innan um ítur vallarins, digurbarkalega jafnt konur og karlar? Eintómar rosabullur a ha ha hæ. Vilja þeir bestu ekki tengjast böndum þeim sem þeir álíta besta, miða sig við og þekkja, jafnan illa fjárþurfi, fjörefnalitlir.

Kyrrahafseyjar voru numdar af mönnum um sama leyti og Ísland; frá Formósu, ekki Japan, Kína, Indónesíu eða Ameríku. Evrópumenn litu á það sem sjálfsagðan hlut á dögum sinna landafunda að hvar sem þeir komu var innfætt fólk fyrir. Fólk fjölgar sér og nemur lönd segir í Biblíunni og boðin stóðu sem stafur á bók. Íslendingar veiddu öldum saman allan fisk, sem markaður var fyrir í Evrópu á handfæri og opnum róðrarbátum, stunduðu landaurabúskap á leigujörðum (sjá Gísla Gunnarsson, Upp er boðið Ísaland.)Gufutogarar brutu í blað á Íslandi í byrjun vélaaldar. Fjármagnsmyndun hófst; fjandinn hljóp í Gamalíel eins Karl Marx.

Lýran er eldfornt hljóðfæri, strengir festir á tvö hrútshorn og skjaldbökuskel, fallega upp dregin í Íslenskri Alfræðiorðabók Arnar og Örlygs, sjá mynd frá 2000 fr.Kr. frá Hringeyjum í Jóníska hafinu. Brandur Jónsson ábóti í Þykkvabæjarklaustri Álftaveri og biskup á Hólum var þrettánualdarmaður, aldar kaþólsku kirkjunnar, þýðandi Alexanderssögu versus Avignon við Rón, aðsetur páfa og andpáfa á öldunum næstu, 14, og 15. öld. Fyrirboðar voru hverjir og váboðar? Þrátt fyrir pláguna miklu; aukin kauphöndlun, matvælaframboð (hjólplógurinn, sáðskipti, belgjurtir, Cisterínanar) sterkara ríkisvald. Írir þá úr minni, seitlar, úr Útsæ Einars Ben.: Ofsinn og mildin búa þér undir bránn;/ þú bregður stórum svip yfir dálítið hverfi,/ þar lendingabáran kvest á við strenginn í ánni,/ en upplit og viðmót fólksins tekur þitt gervi.  

Brámáni brámána

   Kona, þú sem aflar til jafns við karl þinn, elur börnin með þjáningu, en hvað er á seyði, bíðum nú við, sleppum því, yndisauki þinn og hömluleysi, menningaraflvakinn holdgerður, streitufullur, aukagetan, afurð langrar og strangrar skólagöngu, og þú þiggur mála fyrir jafnt og karlinn, táldregin hjá óþekktum yfirboðara, halastýfðum, kollóttum með klaufir, með afhoggin hausinn við daus, sjálfvirkur, tæknivæddur, unir því sem falt er, heiman og heima, (síyrkjandi uppi í bjargi, oná þúfu, í tölvu, gjörningi, uppistandi, leshring, leikhúsi, á veitingahúsi, í danshöll, fjallgöngu, fallhlíf, sundi, búð.) Wie schade! 

Kona! Þú sem elur börnin eða fyrirfer þeim, stappaðu í þig stálinu, þyldu þínar særingaþulur til höfuðs arðræningjum í matrósafötum, skelltu þér í framhaldsnám, passaðu þig ógnarvel áður en þú legst með draumaófreskjunni, jógaðu þig klögunarlausa, fangbrögðin, pillan, ekki lyfta lærinu, þaggaðu þitt fína yfirsjálf í hel, iðrun, yfirbót, bænalíf, ekki í Smáranum, á háum hælum, með kúadellu í klóinu. Lyftu þér upp, trivial pursuit. Barnaníðingar eru harðhentir hrottar. Af 5000 börnum, sem getin eru árlega á Íslandi fæðast 4000 og þess utan sprengipillur, skimun, valur á sveimi, ekki kjaftur á kreiki, allt með felldu, útrásarvíkingar hrundu saman, bankarnir líka, yfir stendur rústaleit og mænir hver upp í annan, illa tenntir með störu, stjarna glóir og stýfir hvel; þér sem eigið lífið framundan í þögn fyrri kynslóða og þeirra ókomnu og þekkið ekki yðar eigin, sem umlykur yður, standið ykkur, fagurgali og léttúð, ykkar indignereðu dissidentar, haldið uppteknum hætti. Þó gefin sé upp öll von gefist ekki upp. Líkindi og tilviljanir hitta hvern heima þó hóglát tiltrú láti lítt á sér kræla, sem af líkum lætur.

Hver er hver?

   Þeir sem vald hafa á hinni hlutlægu vísindalegu aðferð þekkja upphefð sína og kalla sig hugvísindamenn; orð eru dýr; þeir hafa sjálfir skipað sér á bekk með náttúruvísindafólki í flokk drottnara þeirra gjafa, sem náttúran gefur. Althusser segir á völdum stað: „Hugmyndafræði er mynd af ímynduðum tengslum einstaklinga við raunveruleg tilvistarskilyrði þeirra”. Hver er þessi flokkur manna? Seifbornir, ráðagóðir, goðumlíkir? Hvað gengur þeim til með einni saman nafngiftinni? Auðvelda sjónhverfingar leikinn? Hefur innvígðum, segjum, tekist að hreinsa mannorð Galdra Möngu, Stokkseyrar- Dísu, flett ofan af prettum Arness sauðaþjófs eða eitthvað viðlíka í krafti galdrastafsins? Laertessonur bundinn við sigluna var bandingi hvers? Eigin fylgifiska, upphefðar, afglapa?

Robert Musil (1880-1942). Hver var hann í félagi við Gustav Mahler (1860-1911) og Sigmund Freud (1856-1939) í Vínarborg upp úr aldamótunum 1900? Der Mann ohne Eigenschaften er mikill doðrant, skáldsaga sem honum auðnaðist ekki að ljúka fyrir andlátið. Samt mikill fengur.

Glamúr!

  Jón Sigurðsson forseti (forseti Kaupmannahafnardeildar Bókmenntafélagsins, 1851-1879) er sá, sem fór á sinni tíð fremstur í flokki Íslendinga, sem hlynntastir voru almennum kosningarétti (óbundnum af eign og stöðu) og hreint ekki þótti sjálfsagt. (Sjá Íslandsögu Einars Laxness a-ö). Þótti nokkurs virði í sjálfstæðisbaráttunni og stuðlaði að almannahylli landsmanna. Lýðræðisvinir okkar samtíma og hugvísindafólk, sjálfskipað á bekk með náttúruvísindafólki, ætti að láta slíkt vitnast áður en það góða fólk a.m.k. lætur svo lítið að renna sér blindandi í háðsglósur um Jón forseta og okkur Íslendinga. Þeir sem hafa hina vísindalegu aðferð á valdi sínu og sest hafa á bekkin góða með drottnurum þeirra gjafa sem náttúran veitir þeir þurfa að kunna sitt meðalhóf líka. (Sjá Á klafa sjálfsbjargar, Vísindavefur, bók nýútkomin í tilefni af sjötugsafmæli Þorsteins Vilhjálmssonar). 

Sic transit...

   Eru diabólísk samtök feitlaginna, fífla, lávaxinna, vitfirringa, skólagenginna, óskólagenginna, sáraóánægðra fyrir sína hönd og annarra, að miklu leyti upprætt á okkar vel upplýstu tímum sjálfvirkrar vélgengi, gervi á ecstacy, sexy, tvíkynja, tunguheft, slefandi, urgandi gegnum messu í B-moll eftir Bach er jafnast á við Efstadóm, mynd Michelangelos, Hreinsunareld og Víti Dantes, Lé konung, Parsifal, þá fimmtu Beethovens og þá níundu.  (sjá Shakespeare á meðal vor, Jan Kott, ritröð Bókmenntafélagsins, 2009, þýðandi Helgi Hálfdánarson.)

Með fettum og brettum, á hvatvísinni blóðhrárri. Markaðsleyfi slátursleyfishafa í fullu gildi. Monnípeningurinn bleiki í rysjóttu falli. Ofandrífa alltumlykjandi. Líbídó. Rósabeður. Blómakrans. Öruggur púls. Dyntir náttúrunnar og menntun manndýrsins, kláðagemlinga guðleysingjanna og allir málþola, á bústinni launaskrá, og aldrei lýkst upp fyrir greyskörnunum glæta nema duglega sé strokin hrygglengjan. Allt er jafn gilt og léttvægt utan tilstuðlan þess að rífa úr sér kláða í frygðarroku sæluhrollsins, markar öll gildi, alltaf, teljist eitthvað á annað borð nokkurs virði. Um börn gildir sama. Af öllu skal státað, hrokað og hreykt sér, teygt og togað af hvatvísi, alfrjálsri listfengi, verkfærni, sem á sér viðhlæjendur alla að vinum. Þykir þó til um lofið. Æði. Draumur á Jónsmessunótt, Draumurinn er fyrirboði Ofviðrisins, Sem yður þóknast fyrirboði Lés konungs. “Þegar viðurkenndum verðmætum er kollvarpað, og ekki stoðar að ákalla guð, náttúruna eða söguna úr þeim kvalastað, sem grimmur heimur hefur tilreitt þá verður fíflið að aðalpersónu.” Jan Kott, þýðing Helga Hálfdánarsonar.

Kemur að góðu haldi vegna yfirstandandi Shakespearsýninga í leikhúsunum þessa dagana.

Sítat frh, frh, Eggert Ólafsson, Endurreisn Íslands, prófritgerð Vilhjálms Þ. Gíslasonar, útg. 1926

Tveir möguleikar, þriðji kostur er ekki fyrir hendi. Tertium non datur

 Járn má leggja í jötu, plóg; leggja í hvaðeina, sem upphefur skynsemi mannskepnunnar, sviptir dulu af fjöldanum í veldi, sem maðurinn einn og hans samtakamáttur ræður illa við.

  Sigling Odysseifs og félaga innan um sírernurnar var fróðleiksför í náttúrulegu og manngerðu umhverfi. Handan yfir þessa heims atvik og atburði brosir blaktandi þytur í hálfbrostnu hjarta, m.a. Theódórs Adornós.

  Sagan um Remúlus og Rómúlus varpar skýru ljósi á samskipti Etrúska og Latverja, en Latverjar voru í þeim skiptum lengst framan af þiggjendur. Etrúskar tignuðu úlfinn norður í sinni byggð, og úlfynjan átti eftir að skipa dyggan sess í söguheimi Rómverja. Á það voru Rómverjar ágæta vel læsir þó minnisgreinar þyki stopular. Sagnir segja sögu, að baki liggja atvik, minni. Timeo Danaos. (Virgill, Magnús Stephensen)

Héðan og þaðan, frh.

  Í tilefni af afmæli útvarpsins okkar á dögunum er ekki svo vitlaust að rifja upp til gamans að Þórarinn Guðmundsson fiðluleikari, tónskáld og einn af brautryðjendum íslenska útvarpsins var systursonur séra Árna Þórarinssonar hjá vondu fólki. Það var einu sinni sem oftar að séra Árni mætti gömlum uppgjafapresti kunningja sínum á götu í Reykjavík. Prestastefna stóð yfir á Þingvöllum. Uppgjafapresturinn gamli, gamalguðfræðingur eins og séra Árni segir þá frétt, sem honum þótti mergur í, þau tíðindi, að til stæði að brenna biskupinn á báli á prestastefnunni fengist meirihlutasamþykkt fyrir því, sem karl taldi heldur ekki ólíklegt. Auðvitað má vel kíma yfir elliglöpum gamlingja. En ekki er alveg víst að séra Árni hafi gert sér strax ljóst hvort karlinum væri virkilega alvara. Biskupinn sem um ræðir var auðvitað bæði nýguðfræðingur og frjálslyndisgopi í augum þeirra málvina; hinn mesti sómakarl.

Standa ekki stöðugt yfir skrýðingardeilur í fásinninu, gallalausir gallagripir umvafðir væntumþykju, mest þó dýrkaðir á fremur þröngsýnislegan hátt og gerilsneyddan, heldur guðleysislegan og leiðan máta. Svo úr megi rætast eru allir beðnir blessunar. Minna um ertandi tanngnístran, hrellingar, nánasarlegt hark. Því síðan hvenær og hvenær í fyrirsjáanlegri framtíð skulu vel reidd kjaftshögg talin heyra fortíðinni einni til, fyrnd víkingabrögð? Það er nú svo. Og yfirburða hvað? Margur leitandi. Hver beinir för? Þó margir hafi bjargað sér á flótta verður að endingu hvergi flúið. Öllum raunar skilt að raða sér upp. Dauðadómur er upp kveðinn.  

Sítöt héðan og þaðan

  „Þeir sem setja manninn á stall og segja hann og skynsemi hans vera Guð, þeir segja jafnframt að vilji mannsins skuli gilda og þá að sjálfsögðu sá vilji, sem kristallast í samtökum manna.” (Arnór Hannibalson, Moskvulínan).

Kjarni slíkra samtaka er svo dæmi sé tekið rússneski kommúnistaflokkurinn, og mafíur hverslags sem undan urðu að láta fyrir Mussolini og ítölsku fasistunum á öldinni sem leið. Lendir ekki vinstrimönnum jafnan í hár saman enda hugmyndafræðilega sinnað fólk upp til hópa. Meinlokur, þröngsýni, forherðing og virðingarleysi koma eitthvað við sögu. Vinstrafólk sér fyrir sér sjálft. Það kennir reynslan, og hilma yfir hver með öðrum út í rauðan dauða svo sætir undrum. Engin treysti Guði. Ýkjur og óskapalæti, byltingar, koma þeim síst til góða. Sjálfir trúa þeir því að heiðarleiki og góðmennska eigi póstfang innan þeirra herbúða. Viðsjár skal rökræða í kaf; þeirra er intelígensían.Tillært af friðarkvaki á rithöfundaþingum pennavina Villa Münzenbergs Sovétagents. En hvað með frímúrararegluna, tvíflokkinn íslenska, Bítlana og Stones? Markar vart tímaskil í gildum fræðum, útvatnaðir, núll og nixarar. Gengnir í stokka og steina. Þykir það leitt! Lengi má hamra deigt járn. Svoleiðis. Heimskan og hjartagæskan er öllu sterkara.(Kundera, Börn Evrópu)

  Skal skynsemi mannsis umstaflað í heilu lagi úr kirkju Krists og flutt á stall í háskólum undir aga hugvísinda, rökfræðilegrar raunhyggju? Verkhæfni menntamanna líkt og listamanna og spéhræðsla þeirra vekja oft bæði forvitni og kátínu þeirra sem álengdar standa. Sjónarspilið er í sjálfu sér menntandi. Schiller og upplýsingarrammi; Bókmenntakenningar síðari alda, Árni Sigurjónsson, Heimskringla 1995. Segir þar m.a.: “Villimaðurinn lítilsvirðir listina og lítur á náttúruna sem sinn eina herra, barbarinn hæðist að náttúrinni; menntaður maður gerir hins vegar náttúruna að vini sínum, frelsi hennar virðir hann en hemur dyntina.”

Eggert Ólafsson (Ólafur f.1688), sektumaður samsinnti Hannesi Finnssyni biskupsefni í einu, að trúa á Guð en ekki grýlur. Eggert fyrnti mál sitt og skammaði Jón Vídalín fyrir þýsku og dönskuskotnar ræður. Hannes mat skýrleika framar öðru. Hjátrú þótti á nýbakaðri öld heldur bagaleg og til lítils þrifnaðar. Rétt fyrir miðja öldina leið sótti sóknarprestur í Odda um lausn frá embætti. Hann hafði þjónað kirkjunni í Odda í 28 ár. Sveitarrómur tók af öll tvímæli um að enginn mætti sitja staðinn lengur en í 30 ár. Biskupinn var af skóla nýguðfræðinga og frjálslyndisgopi að áliti séra Árna Þórarinssonar og hans félaga í Kristi. Biskupinn hafði því að gefnu tilefni yfir áminnandi orð við prestinn, orð Eggerts; Ég trúi á Guð en ekki grýlur. Prestur svaraði um hæl: „Það vita allir hvernig fór fyrir honum“. (Ásgeir Pétursson sýslumaður í Borgarnesi, æviminningar.)

frh. síðar.  

Mold og mið

  Í Esju þræsir í öfugan klósiga; misvinda áttir takast á, bála. Sjá Austantórur Jóns Pálssonar, alnafna alter egós HKL, Jóns Pálssonar frá Hlíð. Hann var líkt og kadettinn, einn af pokamönnum Steins Steinars. Mold og mið, þau blessar hver, þrautpínd, vanrækt mold og mið. Skynsemi mannsins vex og stælist í baráttu að ná valdi á villtri náttúru (leiðb. tækni vísindi), eigin hvötum (Stóa, Epikúr,Freud), eigin bjargráðum, eigin hag (barbarí, menning), öðru fólki (sófistar, phílósófar). Tragídía blaktir á strái. Á samúð skal hafður allur vari í öllum skiptum, lengstar lotur (Marquis de Sade, Nietzsche). Reiddur hnefi, eigin hagur, bjargráð, réttur hins sterka og afkomutrygging, glöp í leyningi, fyrir og eftir þjóðflutninga, Kólosseum, Krist. Sjá Dialektik der Aufklärung Adornos og Horkheimers; prýðisgóð lýsing. Vanatrúar, grimmir fantar, sljóir, fúsir, í uppeldisslóð íslenskrar æsku og blæti; hjálpi þeim Fatamorgana, femme fatale og hennar jafnoki í baráttu við villta náttúru, auðsuppsprettuna einu, þeirra góðu og gegnu fyrirmynd. Snegla tamin. Kysstu mig Kata! 

Vérum oss!

   Vér, uppspretta valdsins, í senn staðgenglar, gæslumenn þjóðareignar, skriffinnar ríkisins, ríkis, sem áður fyrr á dögum var verkfæri erfðakóngs. Hann einn setti niður fæðardeilur manna í milli o.fl., framkvæmdi allt í þágu heildar, kvikrar heildar, þjóða, þjóðarbrota. Átti í þá daga að kjósa veðurfræðinga e.t.v.? Hverjir áttu að segja til um pensilíngjafir löngu áður pensilínið fyrir slysni uppgötvaðist? Hvaða úrkosti eigum við, sem teljum okkur eiga allra kosta völ og við þá sjálf lagt upp eins og leggja sig; með auknu lýðræði, jafnrétti, mannréttindum, gegnsæi, innblásin af bralli í menningunni og ímyndunaraflinu á leið okkar frá eggfrjóvgun til moldar. Halarófa semínarista úr launhelgum pólitískrar verkfræði, verkfræði andans, hlaðin minnimáttarkennd, tilheyrandi drambi, hubris, uppfull af meykellingalegri vandlætingarsemi. Tálsýnir breyta ekki manninum. Breyttur heimur í samræmi við tálsýnir, líkt og á hefur sannast, óþolandi, tálsýnin söm, maðurinn líka. Heimskan og ofstækið reynast sterkasta aflið. Dýr og mannfólk hvergi saman í dansi. Trú, von og kærleikur fylling stundanna en líka lausn undan óbærilegum léttleika skrafhreyfra bjartsýnisafglapa, sem allt vilja fyrir aðra gera, meirihluta, minnihluta, háa og lága rökrétt og af sjálfu leiðir og helst í björtu; án þess að spyrja kóng eða prest. Vér erum handhafar valdsins og staðgenglar og það í krafti samstöðu, sem vitaskuld brestur hátt og illilega innra með oss og út yfir allt. Umræður skulu leiða í senn til einnar niðurstöðu, hinnar réttfengnu og þar af leiðir hinnar einu réttu, mæðulaust fyrir alla alls staðar, án tillits til hnattstöðu, lífsskoðana, trúarbragða, stéttar eða uppruna. Áraun má laga til með pillum, árangur mæla og ástina máta við ómælisvíddir geimsins, í vatnsrúmi, aflukt í hringleikahúsi hvunndagsins. Duas tantum res anxius optat, panem et cirkensis. Tvennt vekur þeirra eftirvæntingu, brauð og leikir.  

Skrekkur umhhverfissóða

Einhverjir blekktir, bættari, yfirskyggðir af loftslagsbreytingum af mannavöldum? Dýr og menn vítt um lönd, hvergi saman í dansi? Eru loftslagsbreytingar náttúruvættur líkt og Gilitrutt, sem væntanlega hefur fengið að lifa jarðsögulega tíma. Er fréttamönnum á fjölmiðlum sáluhjálparatriðiaði að halda jarðsögunni utan við sögu mannsins á jörðunni. Hvers óskað Gilitrutt í verkalaun? Er þessum manneskjum að baki fréttamannanna bráðnauðsynlegt lífsskoðana sinna vegna eða játninga að fórna heiðri vísindanna í því eina skyni að geta fundið sterkar til sín í skjóli tækni, vísinda? Annað eins hefur verið reynt í því sama skyni. Þurfa loftslagsbreytingar að vera af mannavöldum og það af annarlegum sáluhjálparástæðum einum saman? Telst vissulega fjölmennt lífsskoðunafélag og áhrifamikið á heimsvísu. Líffræðimenntaðra borgarbarna þá og sponsóreraðra tölvugúrúa, sem alla hluti vilja leysa í tölvum og ekki bara í bönkum. Það fór sem fór. Hungur og næringarskortur rétt svo gægist upp úr andlegri vesöldinni.

Eru dýr og menn vítt um lönd hvergi saman í dansi? Fuglar og menn. Þeim dettur ekki í hug að láta sér detta annað í hug en það, sem þeim umhugsunarlaust dettur í hug. Étur hver upp eftir öðrum sléttmálugir, samtaka: ekki, þú skalt ekki mann deyða, drýgja hór, stela, bera ljúgvitni, heldur, þú skalt, nútímamaður undir ósongati suðurhvelsins gapa, gapa sem minnst. Líkindi eru galdur og því vissara að gapa sem minnst og alls ekki í nágrenni iðjuvera og þotuhreyfla norðan miðbaugs. Samtakamáttur og siðfesta vel meinandi fólks kemur ekki nauðsynlega góðu einu til leiðar ef ekki væri fyrir slysni. Og þá er vel. Heimskan er vissulega öllu yfirsterkari. (Flaubert, Kundera, Börn Evrópu).

Sjá grein Vilhjálms Eyþórssonar, „Að flýta ísöldinni“  .

Sjálfsímynd. Af hrakhólum nöturraunsæis

 Sjálfsmynd þín, náunga þíns, þjóðasamsteypa er áhyggjuefni handan hafs og heima, list ruddafengins ímyndunarafls angursfullrar áreitni og óafvitandi e.t.v. tærist upp töfrum líkast innanfrá flissandi, líkt og útbrunnið tölvuver.

Konur, sem sjást, tálsýnir, sensasjónir, og friðsælar gimbrar, meinlegar mannætur, garnagaul. Konurnar skimandi eftir gröðum strákum í glasi að leika við, svörtum kannski eins og syndin.Konukindurnar fá á endanum e.t.v. ekki mjög virðulega útför. En hvað með það, Viðleitni söm, áhætta einhver.

   

Trú, líkindi, játningar,vissa, pólitík, ríki, siðfræði

 Líkindi vísa út yfir mörk pottþéttar vissu, sjálfsréttlætinga og sannana. Eru dæmi í huga hvers manns um leitandi trú, holdgerða vitneskju. Hver er samnefnari og misvægi nútímavæðingar, nútíma nýsköpunar? Uppræting hljóðláts gruns, hárfínnar vonar, opinberunar, guð er kærleikur (Jóh. 4,8) sem fræðir oss jafnframt um grundvallarlögmál mannlegrar fullkomnunar, nærir og þess vegna umsköpunar heimsins?

Trú, von og kærleikur í heimi raunveruleika, sem þukla má í eirðarlausu róti meintra framfara, tækni og vísinda. Herra femínisti, fröken kynbomba, herra kyntröll, fröken femínisti saman í þekkingarþorpi, saman í líftækni að skapa nýjan mann, nýjan heim. Skyldur og réttur skal lærast utanbókar. Allir fæðast listamenn og skulu áfram, jafnir og vel meinandi, rökfastir, upplýstir, sjálfsöruggir, skilningsríkir. Menntuð óskabörn ríkisins. Gas, litunarefni, efnaskipti, efnafræði, frjáls vilji og hin faglegu sjónarmiðin.

Eru hórkarlar og hórur faghópur og konur og karlar heyri þá með réttu til sama verkalýðsfélagi, kúnnar og launafólk. Allir geta stundað framhjáhald faglega og alið æskuliðið upp faglega og stundað nám fullvisst í sinni sök. Efasemdarfólk líka. Bæði trúmenn og efasemdarfólk spyr spurninga, leitast jafnvel við að spyrja réttu spurninganna. Ekki þó í þeim eina tilgangi að réttlæta fyrirfram gefin svör. Það er sumra trú að vísindi og nútímavæðing hafi alla tíð gengið út á það að uppræta trúna, skipa henni á hinn óæðri bekk. Það svara ekki allir brýnum spurningum í þröngri stöðu. Spurningar skipta jafn oft meira máli en svörin. Áhætta er alltaf einhver.  

Sveinaöld

   Sumir báru silki og skrúð,

sópuðu allt úr kaupmannsbúð,

en aðrir gengu á hákarlshúð

og héldu á beining sinni;

eldurinn undan hófum hraut

þá hofmannsfólkið reið á braut

og mál er að linni.

Sigfús Guðmundsson prestur á Stað í Köldukinn á síðari hluta 16. aldar orti.

Greifinn í loðkápunni. (ríma)

En áður en kveð þig bróðir Bessi

blessun mín skal vera þessi

af sögunnar efni sem ég nam:

drottin bið ég þér lengst það lána

þú leggist ei fyrir bavíána

og apaketti flatur fram.

- -

Úr skálmöld frægri skraföld er og skriföld orðin,

skötnum bíta skvaldurs sverðin,

skeinusöm er þeirra ferðin.

 

Þjóð hefur svo mjög þokað aftur að það er angur,

penna-stríð og styrjöld gengur,

stundast hreysti forn ei lengur.

----

Nú er ég hólpinn, nú hef ég frið,

nú er ég garpur mesti,

aðalinn dingla ég aftan við

eins og tagl á hesti.

---

Glettur í hálfkæringi ef svo má segja; stökur:

Þó að fótinn missi minn, mín ei rénar kæti,

hoppað get ég í himininn

haltur á öðrum fæti.

 

Allt verður að ama mér

angra málin vinsamleg,

alla menn ég forðast fer

og forðast líka sjálfan mig.

 

Fæ ég ekki að faðma þig

foldin sjáar birtu,

ástin stekkur innanum mig

eins og fló í skyrtu

. Sigurður Pétursson (1759-18279) orti. Stúdent úr Hróárskelduskóla. Útskrifaðist úr Kaupmannahfnarháskóla í málfræði og lögum. Sýslumaður 1789-1803 í Kjós. Lést í Reykjavík. Þekkti vel til Holbergs, skopádeiluskálds. Leikrit: Hrólfur (Slaður og trúgirni.) Þorleifur Halldórsson var uppi rúmri öld fyrr 1683-1713, höfundur að bókinni Lof lyginnar, sem kom út hjá Bókmenntafélaginu 1988.  

Á röngunni

  Valddreifing einkenndi lénskipulag miðalda. Um daga kaupauðgisstefnunnar, (merkantílismans) sem við tók af miðöldum, styrktist miðstýrt ríkisvald. Góðmálmum var safnað og tollvernd tryggði hagsmuni hvers ríkis. Búauðgisstefnan, (físíókratar) 18. aldar losaði um hömlur og vísaði leið til kapítalisma, ( caput:nautshaus), almennrar peningaeignar. Við Íslendingar könnumst við einokunarverslunina frá tíma merkantílismans. Stofan í Viðey, Hóladómkirkja, Bessastaðastofa, stjórnarráðið og Nesstofa risu af grunni á dögum búauðgisstefnunnar. Borgaralegir atvinnuvegir og innlend fjármagnsmyndun hófust á Íslandi um aldamótin 1900 á skútu og togaraöld. Hafi hjátrú og gerfi nútímans svo gott sem bugað landann nú á síðustu og verstu tímum sósíaldemókratískar frjálshyggju sans merci, mun Íslendingurinn enn forherðast í reikniskúnstum hins tvöfalda bókhalds, með perspektífið á hjátrú tímans, tækjum möguleikanna, óskalandi belgfullra og andlega úrvinda vinnuþræla. Enn eru þrjár til fjórar kynslóðir í landinu, sem jafnan áður. Og munu margeflast af hverslags gírugheitum. Í gamalli vísu segir um landann:

Hann er að tálga hraungrýti

himinfjálgur í andanum.

Hann er á leið til helvítis

og hyggst að sálga fjandanum.

Skólafólk, skólayfirvöld ! Væru ekki bæði nemendur og kennarar aðeins betra fólk, yrðu þau handgegnari ljóðum og kveðskap eftir áralangar þaulsetur á skólabekk. Ekki jafn berskjölduð og fjöldinn er, að standast raun þess tryllta áreitis, sem alla hefur meira og minna steypt í sama mótið. Og er engu lagi líkt og nær ekki nokkuri átt! Sbr. Dáraskipið. Edinborg og Glasgow nefndust tvær verslanir í Reykjavík á öldinni leið. Liverpool var af ólíkum stofni. Það er bruðlað með líf fólks í fyrrnefndum borgum, þegar þessi öld, sú 21. gengur í garð. En við eigum samleið. Borgaraleg ferming á að styrkja borgaralegar dyggðir, hvað sem þær nú nefnast í hremmingum þessa heims. Og hvar verður stéttarbaráttan háð, sem allan vanda átti að leysa, samkvæmt ónýtri formúlu upplýsingatímans, svo kallaðri vinnugildiskenningu Karls Marx frá dögum þeirra Riccardos og Malthusar? Á tröppum tónleikasals Hörpunnar rétt eins og hvar annarsstaðar, á meðferðarheimilum víðs vegar, á brókinni? Útflutningsatvinnugreinar eru skapandi sbr. Nokia, Össur, ekki föndur til heimabrúks, sem tímabundið vekur athygli í hugum rasandi fólks, sem fljótt gleymir öllu því, sem ekki snýr að brýnustu þörfum þess og bjargráðum. Þótt kenndir þorra fólks dofni telst sköpun vera sköpun standist fyrirbrigðið a.m.k. í nokkrar kynslóðir, geti eitthvað af sér. Þarf ekki meiri sanngirni, minna af sljórri eigingirni og lausn undan hópefli meinloka í þessum heimi viðvarandi ofstækis, þrunginn sjálfsréttlætingu og vissu?    

Fyrst á réttunni....

 Eru Íslendingar upp til hópa afdankaðir kalvínistar án þess að vita nokkuð hvað í því felst, frjálslyndir demmar í hjarta, heldur glænepjulegir í hálfyfirgefnu negraþorpi? En hvorki rebbar eða hórmangarar. Þvi fer svo víðs fjarri. Nær sanni mis- illa blaseraðir neytendur, indigneraðir dissidentar, telja sig til stórra bóta allsendis fría við kristilegar dyggðir, trú og kærleika? Kæra sig hvort eð er kollótta um klassískar dygðir skynsemi, hugrekki, hófssemi, réttlæti. Eru haldnir rolulegri grimmd, sakleysislegri greddu og hverslags meinlokum. Herma upp til hópa eftir sömu áreitunum úr disneyveröld heimsins. Ambögur vöðlast í munni, fettur og brettur fylgja. Sérhæfðir ignorantar í gerviveröld hjátrúar, borgið innan vébanda vísinda, skapandi tækni, nýtísku.

Þeim lætur svo vel að látast, slefandi af hrifningu, sjálfum sér til léttis, yfir náunga sínum eða eftirmynd hans í fallvöltum stíganda hluta, hugsana, tilfinninga. Með börn á framfæri undir brothættum himni.Sækja styrk sinn í hláturkreisting mannborulegasta demónsins í herbúðunum.

Yfirráðasvæði Frakka í Suðaustur Asíu, Franska Indókína samanstóð af Laos, Víetnam og Kambódíu. Vopnaðar sveitir marx- lenínista undir forystu Ho Chi Mihn og félaga Víetnamska kommúnistaflokksins hugðust heimta þetta áhrifasvæði Frakka, og yfirtóku þjóðfrelsishreyfingar Laos og Suður Víetnams í þeim góðragjaldaverða tilgangi. Blaðamenn í Bandaríkjunum urðu frægastir allra sakir endema, sem illa raknaði úr, hvorki með dauða Pol Pots eða falli Berlínarmúrsins. Blaðamenn sitja áfram sína vakt. Endemi hafa margvíxlast. Og margt býr í þokunni. 

Hver er ímynd mannsins og mennska hans?

Hugtakið ímynd hefur hreiðrað nokkuð rækilega um sig í huga landans líkt og dæmin sanna. Og hvað veldur? Manni kemur í hug orð framtíðarskálda fyrri tíða: Mér finnst, að mér eigi að finnast. Með orðum skáldkonunnar frá Hlöðum: þér lætur svo vel að látast/ að látinn verður þú grátinn. Markaðssálfræðin hefur af gnægtaborði vissulega lagt sitt af mörkum. Er einna líkast því sem hraðskreiður klæðskiptingur hafi flangsað með pilsaþyt um skólavætt samfélag okkar. Augu allra standa á stilkum, hvort heldur einhver ljúki upp munni eða ekki. Hver apar eftir öðrum?

Ímynd, eftirmynd, eftirlíking, fyrirmynd myntvædds veruleika með öllum titlum sínum og togi. Áskrifendur að launum t.a.m. á eftirlitsstofnunum sveitarfélaga eða í höfuðstað landsins, eftirmynd eða eftirlíking eða ímynd þess, sem öðrum finnst að þeim eigi að finnast að af þeim skuli ætlast. Umhverfisböðlar og sóðar vaða uppi innan fólkvangs sem utan svo dæmi sé tekið af nýlögðum Suðurstrandarvegi. Og stöðugt bætist á afreksskrá. Hvað hefur gæðastig skóla með fjölda nemanda að gera, sem út úr skólum þessum kemur, þjálfaðir brauðvinnungar með kvittun upp á vasann. Hærra gæðastig eða lægra, fullgilt, marklítið, tryggt hægindi makráðra, sem finnst að þeim eigi að finnast eitthvað þegar útreikningar segja annað; tala skýru máli fullgildrar niðurstöðu. Ímynd og eftirlíking hokinnar kynbombu í framsæti ökutækis á fleygiferð, með annað augað í ramma baksýnisspegils hrokkin í baklás, ímynd hvers? Gróinnar götu heim í varpa kírópraktors með hnykk í taugahnoðum.

Hver er ímynd mannsins, mennska hans, ímynd húsdýra, villtra dýra. Lifandi og dauðrar náttúru? Hvað er ímynd, eftirmynd, eftirlíking? Táknmynd. Jafngildi fyrirmyndar eins og látið er í veðri vaka í nývöktum og vinsælum fræðum. Myntvæddur tilbúningur, áróður, auglýsingabrellur borgaralegra atvinnuvega? Er ímynd snjöll auglýsingabrella og þess vegna góðra gjalda verð? Álitsauki, standard, gæðastig, tilbúningur, brella, bætt afkoma markhópa.

Úr einu vígi í annað þér trúlitlir!

Fer saman óþol og linka í því sem þið e.t.v. skynjið sem áreiti, storkun, indigneraðir dissidentar, blaseraðir, með næga sektarkennd og ykkur öll eltir á röndum í greni rassjónalisma, ídeólógíu, analysu og abstraktsjóna. Nægar eru réttlætingar tilgerðar, uppgerðar, brosandi kívífugla í bramastuði. Sekt og linku bægt frá með ærinni fíflsku, flissi, glotti, fettum brettum. Forhert, sjálfsagt svikin í uppeldi skóla og tæld, undir linnulausu áreiti véla, tölva, glamranda á markaði.

Ekkert telst lengur konkret, algilt. Allt jafngilt. Allir hlíta engu nema umbreytingu alls, allir jafnt, allir jafnir. Hver ber blak af óljósum grun, tilfinningu komi annað fljótt á litið að haldi, sem hærra lætur í skilningarvitum landans. Hver og einn er sinn eigin harðstjóri. Undir eigin stjórnarskrá.

Allir eru fæddir listamenn. Slátrarar, bruggarar, kokkar, klárir! Óvenjulegir hæfileikarar, erfiði, viljastyrkur, ljúf og létt iðja, öllum jafnt. Annað varðar nánast við lög, brýtur í bága, er mannréttindabrot, líkt og nauðgun, sem hvorki hylur né dylur sekt eða linku. Því sökin er ein og hún er karllæg. Fátækt er glæpur, örbyrgð nauðgun. Varnarleysi nauðgara nær út yfir öll takmörk lífs og yndis. Færir heim sanninn þeim, sem engan bata þekkja annan en úthald, spóland greddu, dramatík. Gerir þig frjálsan. Mótlæti þess, sem fyrir nauðgun verður, vitlaust vörumerki úr vitlausri búð á vitlausri stund , sem ekki með nokkru móti er hægt að skila.

Og hvernig líður fórnarlambi, sem aðhyllist skilyrðislaus mannréttindi jafnt fanga sem annarra þegar dæma skal nauðgarann, og allur dómurinn skipaður konum. Sektin ótvíræð.

Hvað fæst gefið? Ekkert fæst aftur tekið. Fórnarlamb og gerandi eiga úthald saman og linkuna, ekki á mjög lyrískum nótum. Úthaldið er þeirra ekki síður en karlrembanna í Stígamótum, sem höggva ótt og títt svo vart sér stað, handan góðs og ills í heimi gollurhúsa, lýjandi og hatursfullra slagorða kynbundinna fasista. Bjóða ekki konur jafnt og karlar af sér þann þokka á markaði, að búast megi við hverju sem er, þar sem kynlíf fæst falt á undirboðum í ríkjandi og rokkuðu frjálsræði. Og engar hömlur ráða við nema innra frelsi. Uppeldi beygist eins og hrognkelsi. Femínistar eru líkast til eftir sem áður jafnokar karlremba. Hertar píkur á safni. Fyrir mildi, undirdeild á reðursafni Húsavíkur. Allt er leyfilegt, nema og það líka, því fáir þú högg á vanga otar þú jafn skjótt þeim sama vanga fram. Storkandi? Klagar. Hlífir heila vanganum, þeim rósrjóða. Andhetja nútímans á verkalyfjum. Allrar athygli vert Jacques Barzun. Frá Gargantúa og Pantagruel til Odysseifs. Frá dögun til hnignunar, 1500 til okkar daga. Frá Boethiusi til Hómers. Og þaðan og hvert? Upp á skjöld Akkilesar, í grenjaleit kringum síðasta virkið. Strabo, Paracelsus, Theophrastus Bombastus von Hohenheim, Jean Babtiste de Lamarck, Alexander von Humbolt.  

Úr vilpu þungarokkara og annara seiðskratta á gljáfægt gólfhveli Stóumanna, Epíkúringa, Kynikea, Pol Pottista úr götuvígjum Parísar. Handan góðs og ills á slóðum Þórs þrumufleygs, besta vinar sársvangra meðalalausra erfiðismanna. Ásamt þeim Marx og Engels og skólaæsku frjálslyndrar vinstri menntaelítu. Hennar vegna fær flest sem máli skiptir að liggja í þagnargildi. Frjálslyndisgosum stendur rétt á sama, með almenna menntun, og sérfræðimenntun í að bjarga þér. Flestir vita hreint og beint ekki hvaðan á þá stendur veðrið.  

Nýjan og betri standard í afkristnuðum heimi, skemmtilegri heimi, heimi sjálfsagðra fóstureyðinga, getnaðarvarna og frjáls vöruúrvals apóteka. Endalausra gamanmála, fyrirhafnarlítil yndis utan sem í vinnu. Allt á helst að vera létt og skemmtilegt í vöku sem svefni. Vísindin eru komin þangað, að óstaðfestur grunur og óvænt undrun eða fyrirhöfn á ekki að þurfa að þvælast fyrir einum né neinum neinstaðar. Allt sem liggur í þagnargildi mun samt þrátt fyrir allt og allt laumast upp á yfirborðið, lýsa í geislum sólar hvern dag nú sem endranær og framvegis.  

Hetjuskapur

   Þá riðu hetjur um héruð. Tveir rallhálfir framsóknarráðherrar buðu sjálfum sér heim á bæi, hvar sem þeim leist bezt. Framsóknarráðherrar þessir höfðu gert tilboð í jarðir í sveitinni. Þekktu vel skuldastöðu bænda, nutu þar sparisjóðsstjórans. Úlfar í sauðagæru. Rallhálfir heima á bæ höfðu þeir í flimtingum, að ekki tjóaði fyrir búandakarl að hafna tilboði þeirra. En bóndi hafði ekki í hyggju að selja sína jörð. Heimilisvinur og lögfræðingur að sunnan, skapstór maður nokkuð, þegar honum var loks nóg boðið prangið,vatt hann sér eldsnöggt úr stofu og beint í eldhúskrókinn til fólanna, sveiflaði ógnandi haglabyssu yfir hausamótum manna og skipaði þeim að hypja sig, ellegar myndi hann hikstalaust skjóta þá. Þá riðu hetjur um héruð.  

Og hvert riðu þeir, þessir seiðskrattar galdursins? Höfðu hnotið sömu misserin um klásúlu í frumvarpi Eyjólfs Konráðs, sem kollsteypti SÍS. Ófyrirleitni og brellur voru með í för, kvótalög og bókhaldsbrellur, þessara kívífugla í brjósti landsmanna. Abstrakt analysur og teóríur glotta af vör. Ráðherrar þessir eru gleymdir yngstu kynslóðum, en kívífuglinn lifir. Annar ráðherrann a.m.k. kveðst játa sínar syndir í kirkju, þögninni, hinnar lútersku þjóðkirkju. Blessi hann, hinn líka, sparisjóðstjórann og íslenzka þjóð. 

Hinn vanginn

Hvað með hinn vangann frá sjónarhóli mannréttinda?

Eru hryllingstöfrar, vaðall okkar yfirspenntu tíma, nostur lífsleiðra glingrumprangara við tæknibrellur, og með storkandi fettu rétta fram annan vangan. Aldrei hinn. En í von og óvon vænta menn samt einhvers úr markaðri áttleysu. Væna suma, frýja aðra. Réttið vinsamlegast fram hinn vangann þér fordómafullir.
Hvenær var allur óveiddur fiskur í sjó veðsettur upp úr rjáfri á alþjóðavæddum markaði ásamt væntingum fólks og umsýslu allri. Gerðist það að nóttu eða degi? Kassagítarleikarar allra landa sameinist! Karlar konum í útlöndum, konur körlum annað hvort hér heima eða í útlöndum. Hvar og hvenær skulu meintir ódámar gefa sig fram? Því að því líkt og annað eins hefur ekki gerst síðan Eyjólfur Konráð skúbbaði SÍS forðum daga á þingi með sakleysislegri þingsályktunartillögu. Að annað eins skuli hafa getað átt sér stað að öllum fjölda ásjáandi, og allir sjá, að allir áttu að vita, að allir vissu það, sem allir vita nú, að hvar og hvenær sem var höfðu fæstir undan að vinda ofan af hrifning sinni og þátttöku.
Bóndinn á Á, á á, á fjalli. Fjalli Ásgrímssonar. Og tómatarnir vaxa á rafmagnsreikningi bóndans. Fást ekki í útlöndum, þó eftir sé grennslast.
Fram skal snuðrað í óveiddum fiski upp um öll fjöll og firnindi. Jórturdýrin liggja á meltunni. Lái þeim hver sem vill. Okkur er öllum mæld lögmál viðfangsefnisins. Að græða og græða grimmt. Annað telst ómarkvert. En það telst líka kostur að allir skilja út á hvað alvara lífsins gengur. Meðfram þrífst útideifa, bessaleyfi, stagl, landeyðuskapur. Godt nok.